Amazima Agahwereire Agakukorwa

Omuntu omuingi omu Afirika, Asia na America Latina nibaija kufa enjala.

Ggaasi eirikurugamu omu bi “Spray” neeshobora kwonka ozoni omwanya oguri haihi n’ensi.

Abantu abamwe abamanyirwe nibaragura ngu omwaka Gana Obiri guriija kuba guteire obutale buri omu nsi.

Ebintu ebiriyo omu nyanja nibifa ahabw’obusiisi oburi omu mazi, eki kyamazire kworekwa.

Ekitari busya okukurata omuhanda oguturaireho omu kufiira kw’ekyasha eki, abantu boona abekuumire omu byaro bikuru baikirirwe kukoresa emikutu y’omweya kukwasisa abantu ahabw’omwiko.

Obusiisi oburiyo buzireebeereza omu muringo ogurikutiinisa, kare ndikuba titurikubasa kurya ebyenyanja, ebi ebyenyanja ebiriyo nibituura omu mazi agasinzire obusiisi nibaija kuba nibatiinisa obusinge.

Obwire butakahika omwaka Gana Obiri, nindikuba kukora bingi kukwata ahakifo ahu omuntu araarukye omu mazi agaahirwe.

Ahabw’okukozesa munonga n’okucwerera ensi n’obutale, kare ensi ndikuba itarikubasa kuleeta ebintu by’okurima ebirikwetagwa kukuriisa abantu.

“Enyama Enyangu”, etaire iziina erishubiishize omuntu, omu kubusiisa enyanja n’obusiisi obwingi, okuhereza omwanya ogurikwenda omu mwiko gw’emotoka n’amaka gaabo n’okutunga ensi n’obuture bw’akaryabure, nikirora ngu ahwereziise ensi, ahabw’omutindo murungi oguteire engeeri kurungi omuntu nagyenda naaguhereza aha.

Ekitalikubasa okukwata amaisho omu omwaka Gana Obiri, ahabw’ensonga ngu “Enyama Enyangu” neeyonoonisa obutonde bwa Ruhanga n’amaani goona.

“Enyama erikuyonka”, etaire iziina erishubiishize omuntu, afuba kwonoonisa ensi, ayenda kugira ngu etubase kutuuramu, kandi nikirora ngu nagikora.

Omuntu ku araazire ahabw’ebyanja, nikirora ngu zimazire kucwererwa amahanga goona omu ngeri y’ekirago kikuru.

Ekitundu makumi mushanju eky’obusiisi bwona obw’ensi nikiza omu buli nyanja.

Ebintu bya Petulo bingi, ebishuma by’emiti byoona, ebintu by’ekemiko bingi, ggaasi ezirikuta omuntu, ggaasi ezirikuta obwongo, edeterijenti, n’ebindi, nibita ebintu byoona ebiriyo nibituura omu Nyanja.

Enkoko ezirikwenda omu nyanja na Plankitoni ekwetagirwe ahabw’obwomeezi, nibonoonisibwa.

Ekitari busya okugumiza Plankitoni eriyo omu Nyanja nikikora ebintu by’amaani ahabw’ensonga ngu eki kikora ekitundu makumi mushanju eky’omweya oguri aha nsi.

Omu bushomesha, bikaba biri ahabw’okureeba ngu ebitundu byamwe ebya Atilantiki na Pasifiki bimazire kubusiisibwa ebishushani by’akaryabure, ekirukugarukwamu omu buture bw’akaryabure.

Omu byaro bikuru eby’ensiyoona n’okukira munonga omu Burayi, amazi amarungi niganywa, nagatwarwa, nigateera n’okwongera okuganywa.

Omu byaro bikuru “Ebizireeberezi”, amazi agari aha meza nagarukamu omu mibiri y’abantu emirundi mingi.

Omu kyaro kya Cúcuta, omurimo ogurikukwata na Venezwela, Ripabulika ya Kolombia, Sur Amerika, abantu nibegombeza okunywa amazi agaiririize ag’omugyera ogurikukwata obusiisi bwona oburikurugwa Pamploni.

Ninyenda kworeka omu muringo murungi omugyera Pamplonita ogukweraire “Perla del Norte” (Cúcuta).

Nihasaasire hatiyo omuhanda gundi ogurikuhereza omu Kyaro, hatariho kwegombeza kunywa amazi agaiririize ag’omugyera Pamplonita.

Ebiringitwa bingi, emashini enyinja, ebintu by’ekemiko, nibafuba kwereera amazi agaiririize ag’ebyaro bikuru eby’oBurayi, n’obwire buriyo nibusaasana n’amazima agaiririize agu agamaze kugenda omu mibiri y’abantu emirundi mingi.

Abantu abamanyirwe abakiriire amazi aganywebwa omu bibuga bikuru, emigisha yoona: vairasi, kolibasili, patogjeni, bakiteriya za Tibikworoosi, Taifo, Virwera, Lariva, n’ebindi.

N’obu kirikuroora nk’ekitajwekyera omu birimo by’amazi ebirikugira amazi agaahirwe omu mahanga g’oBurayi, bagwiriremo vairasi ya vakasini ya Poliomielitis.

Agandi, okwituremwa kw’amazi nikutiinisa: Abantu abamanyirwe abariho nibagira ngu omwaka 1990, omuntu araafa enjara.

Ekirikukomera haahi okukora byona ebi, n’ebitakusa omu butale bw’ensi, biri omu butiti ahabw’okukozesa munonga Enkyama Enyangu.

Okucwera hatariho embabazi omu bitale by’amabaare gya Peturo, nagumizamu kuba kubi. Amabaare gya Peturo agarugirwe omu butale bw’ensi, nigagenda omu mazi agari omu butale n’okuga busiisa.

Nk’omugisha gw’eki, Peturo akaba yagire amazi agari omu butale bw’ensi gatubase kunywamu obwiire burikukira ekikumi ky’emyaka.

Nikilora nk’omugisha gw’eki, ebyaro nibifa n’abantu bingi.

Tubugane hatiyo omukoro gumu ahabw’omweya ogurikwetagwa ahabw’obwomeezi bw’ebintu.

Buri muheto na inhalasioni, ebihaha bikuha ekitundu ky’elitaro, nikirora ngu ameetaa makumi nagaheereza obwiire, nikibazibwa n’abantu obuhumbi buna n’ekikumi kimwe n’ahamuheru abatuura aha nsi kandi tutunge omuhendo murungi ogw’omweya ogurikukozesibwa abantu boona obwiire, hatariho kugumiiziriza na gwa ebyaro ebindi byoona ebiriyo nibituura aha nsi.

Obungi bw’omweya oguturiheeta, buri omu mweya oguri haihi n’ensi kandi kiri ahabw’ebyaro ebitonyezi ebiri omu nyanja ebyo hatiyo ebyo turiyo nitubyonoonisa n’obusiisi hamwe n’ebikorwa by’ebintu.

Nikireebire, ebitakusa by’omweya bimazire kuhwerera.

Enyama Erinnyonka etaire iziina erishubiishize omuntu, omu makare goona akagarukire akiriire omu bwingi bungi bw’omwesi gw’ekyanya, ahabw’okuba nikwetagwa ahabw’ebikorwa by’ebintu, kandi n’enshonga ahabw’okuba omuhendo gw’omweya oguleeterwe ebyaro hatiyo ni mutiito kurusha ekyasha eki kyatwaire.

Ekirikukira kukomera haahi omu kyasha eki kyona n’okuba ngu “Enkyama Enyangu”, negumizamu kubusiisa ebyanja, kwonoonisa Plankitoni n’okugwera ebyaro.

“Enkyama Enyangu”, negumizamu kwonoonisa entandikwa yaabo y’omweya.

“Smog”, ekitakusa omuntu, nayikora buzima haahi omu mweya; okuta omuhendo, nikuta obwomeezi bwa nsi omu butito.

“Smog”, tikwonoonisa gye ebitakusa by’omweya, kandi kandi nikuta abantu.

“Smog”, niruleeta endwara ezikweraire ezirikutiinisa ezi titurikubasa kukiza, eki kyamazire kworekwa.

“Smog”, nizibira okureeta omwesi gw’ekyanya n’ebiro bya ultravioleta, nibireeta entondo nyinza omu mweya oguri haihi n’ensi.

Nikuza embara y’okushubiishanya emihindo, obwire bw’ekikunguru, okugenda ahaisho kw’emito omu Ekwedo, obwire bw’okuzingirira oburikutiinisa, enkondezi, n’ebindi.

Ahabw’okukozesa munonga omwanya ogurikuleetwa omu muringo gushoborire omu mwaka Gana Obiri, ndirikuba obwire omu bitundu byamwe eby’Ensi kandi nikirukukwaata omu mulingo gw’okushubiishanya ebyato by’Ensi.

Kare engufu ziriyo zirakoleerwe omu Ekwedo y’Ensi, kandi eki nikikugarukamu engufu.

Okushushanisa kw’engufu kutaanzire kandi omugusha ogukweraire ogurikuteerereza omu muriro nigwo gukweraire.

Omu myaka eriyo haisho, ndikwija okukuzibwa “Diokisidi ya Kaboni”, hatiyo eki kitindo kya kemiko nikija kukora ekicwerere ekiikire omu mweya oguri haihi n’ensi.

Ensyusha egi, ndirikwija kwenda ebiro by’ekiriyo nibireeta n’okukora nk’okugira ebintu by’amaani omu mwera ogutataire amani.

Obwire bw’ensi nikibushushana omu bibiire bingi kandi obwire nibwija kuleeta emito, nikireeta okubaza omuhendo gw’enyanja omu muringo ogushushaine.

Embeera niba eri kubi, ensi engumiire negenda kandi buli obwiire habaho abantu obuhumbi ababiri abarikwetaga ebyokulya.

Okufiira kw’ensi yona okw’enjala okuriho nikwikirwa n’okutiinisa; eki kiriyo aha rugi.

Hatiyo abantu obuhumbi makumi ana nibafa buli mwaka ahabw’enjala, ahabw’okubura ebyokulya.

Okukora enyama omu misho na buriire hamwe n’okucwerera amabaare n’omwiko nibakumaire ensi bagigire enyika.

N’obu kiri mazima, ngu amani ga nuklea nigata abantu, tegamwija kuba mazima ngu hatiyo gariyo, “Ebiro by’okufa”, “Bomba Microbiana” n’ebindi byingi ebintu ebirikwonoonisa, ebikweraire; ebireetirwe abashomesha.

Ekitari busya okuguma ngu okufuna amani ga nuklea, nikwetaga obwingi bwingi bw’obushushu oburikulemesa okukwatanisa kandi n’okuba omu bwiire burikwija omu maisho nirikubasa kuleeta okufiira.

Okufuna amani ga nuklea, nikwetaga ebinyansi bingi ebya akaryabure, omuri byo nibyo ebikorwa ebitundu makumi ashatu, eki nikireeta ngu ensi egwe omu butale obwangu.

Ebitasa ebiri omu butale oburi hansi nibaija kugarukwamu abatiinisa. Tihariho ekifo ekyokubasa kwetenga ebitasa bya akaryabure.

Ku ggaasi y’omutwe gw’ebitasa yaba yatambuka, nobu obutiti buhwereireho, abantu obuhumbi nibaija kufa.

Okubusiisa ebyokulya n’amazi nikuleeta empindahinduka n’ebishuushu by’abantu: ebintu ebi byazaairwe bihugaire kandi nibitiinisa.

Obwiire butakahika omwaka 1999, haribaho akatyabure ka nuklea akarikwija kureeta okutiinisa mazima.

Mazima abantu tibarikumanya okutuura, bikahururuka omu muringo ogutiinisa kandi omu mazima nibakwiragura abari mu mukoro.

Ekirikukira kukomera haahi omu nshonga egi yoona, n’okuba ngu ebintu ebiriho omu kucwerera, nka: enjala, entaro, okwonoonisa Ensiyoona eyi twiire tutuuramu, n’ebindi, biri omunda yaitu, nitubigarukamu omunda yaitu, omu bwongo bwaitu.