Okuhindura Automatic
Omusho Oguhamagazise
Emyefumiire y’obwengye eretwaalizibwa era nerongooka, okugatta ku ekyo, ebigambo “mu” na “ku” tebitutwara mu kumanya butereevu eky’amazima.
Ebintu ebibaawo mu butonde biri wala nnyo okuva ku ngeri abasaayansi gye babirabamu.
Kya mazima amangu ddala ng’ekintu kyonna kibikkuddwa, mangu ago kiteekebwako erinnya oba kiggibwako erinnya ery’ekizibu okuva mu lulimi lw’abasaayansi.
Kya lwatu ebigambo ebyo ebizibu ennyo okuva mu byasaayansi ebipya bikola ng’ekisiige okubikka ku butamanya.
Ebintu ebibaawo mu butonde mu ngeri yonna tebiri nga abasaayansi bwe babiraba.
Obulamu n’enkola zaabwo zonna n’ebintu ebibaawo byeyoleka buli kaseera, buli katundu, era omutwe gw’abasaayansi bwe gugiyimiriza okugikebera, mu butuufu gugitta.
Ekintu kyonna ekiggyibwa mu kintu kyonna ekibaawo mu butonde, mu ngeri yonna tekilinga mazima g’ekintu ekyo, ekibi omutwe gw’omusaayansi omulalu olw’enneeyisa ze yeekakasa nnyo mu mazima g’ebintu by’agiggyamu.
Obwongo obulalu tebulaba byokka mu bintu ebimanyiddwa ebirowoozo byabwo bwokka, naye, okugatta ku ekyo, era ekisinga obubi bwagala mu ngeri ey’ekikungu okukakasa ebintu okuba ebituufu era ebyenkanankana ddala ku birowoozo byonna ebitwalibwa mu bwongo.
Ekintu ekibaawo eky’obulalu bw’obwongo kya ssanyu nnyo, omu ku basirusiru abo abasaayansi abapya ennyo teyandikkirizza mazima g’obulalu bwe ye.
Kya mazima abagezi ab’omu biro bino mu ngeri yonna tebandikkirizza okuyitibwa abalalu.
Amaanyi g’okwekakasa gabaleetedde okukkiriza mu mazima g’ebirowoozo byonna eby’olulimi lw’abasaayansi.
Kya lwatu omutwe omulalu gwefuula ogumanyi byonna era mu ngeri ey’ekikungu gwagala enkola zonna ez’obutonde zitambulire ku makubo g’obugezi bwaagwo.
Amangu ddala ng’ekintu ekipya kibaluseewo, kiteekebwa mu kiti, kiggibwako erinnya era kissa mu kifo ekimu, nga singa kyategeerekeka.
Mankinki waddembe amannya agazimbibwa okuggibwako ebintu amannya, naye abagezi ab’obulimba tebalina kye bamanyi ku mazima gaabyo.
Nga eky’okulabirako ekiragiddwa ebyo byonna bye twetikka mu ssuula eno, tujja kwogera ku mubiri gw’omuntu.
Mu linnya ly’amazima tusobola okwetikka mu ngeri ey’amaanyi nti omubiri guno ogw’omubiri tegumanyiddwa ddala eri abasaayansi ab’omu kiseera kino.
Ekigambo kya kika kino kiyinza okulabika ng’ekyawukana nnyo eri abakulembeze b’ebyasaayansi ebipya, tetulina kubuusabuusa tusaanira okuviibwa mu kkanisa yabwe.
Wabula, tulina emisingi eginywevu ennyo okukola ekigambo ekyo eky’amaanyi; ekibi emirowooza emilalu gikakasa obugezi bwabwe obw’obulimba, nti tebasobola kwesiga mazima gaabwe ag’obutamanya.
Singa tubagamba abakulembeze b’ebyasaayansi ebipya, nti Conde de Cagliostro, omuntu ow’omugaso ennyo okuva mu byasaasa bya XVI, XVII, XVIII akyaliwo mu byasaasa XX, singa tubagamba nti omusomesa Paracelso, omusawo omwatiikirivu ow’omu mirembe gya wakati, akyaliwo, muyinza okuba abakakafu nti abakulembeze b’ebyasaayansi eby’omu kiseera kino banditusekereedde era tebandikkirizza bigambo byaffe.
Wabula, bwe kityo: Baliwo mu kiseera kino ku nsi abakyusa amazima, abantu abatayinza kufa nga emibiri gyabwe gijjukira emyaka enkumi n’enkumi era n’obuwumbi obw’emyaka emabega.
Omuwandiisi w’omulimu guno amanyi abakyusa, naye tamanyi kwebuusabuusa kwa leero, obulalu bw’abasaayansi n’embeera y’obutamanya bw’abagezi.
Olwekyo mu ngeri yonna tetwandigudde mu kulimba kw’okukkiriza nti abalwanirizi b’olulimi lw’ebyasaayansi bandikkirizza amazima g’ebigambo byaffe eby’enjawulo.
Omubiri gw’omuntu yenna akyusa busungu eri olulimi lw’ebyasaayansi olw’omu kiseera kino.
Omubiri gw’omuntu yenna akyusa gusobola okukyusa ekifaananyi era okudda oluvannyuma mu mbeera yaagwo eyabulijjo nga teguumiziddwa.
Omubiri gw’omuntu yenna akyusa gusobola okuyingira amangu ago mu kagulumu aka kana era okutuuka n’okukozesa enkula yonna ey’ebimera oba ensolo era okudda oluvannyuma mu mbeera yaagwo eyabulijjo nga teguumiziddwa.
Omubiri gw’omuntu yenna akyusa gugaanakana n’amaanyi amateeka amakadde ag’ebitabo by’eby’omubiri ebikulu.
Eky’obubi tewali na kimu ku bigambo bino ekiyinza okuwangula abalalu ab’olulimi lw’ebyasaayansi.
Abasajja abo, nga batuula ku ntebe zaabwe ez’obwa kabaka, tebalina kubuusabuusa bajja kututunuulira n’ekinyoomo, oboolyawo n’obusungu, era oboolyawo n’ekisa ekitono.
Wabula, amazima kye kintu, era amazima g’abakyusa busungu eri enneeyisa yonna empya ennyo.
Omuwandiisi w’omulimu amanyi abakyusa naye tasuubira nti waliwo amukkiriza.
Buli kitundu ky’omubiri gw’omuntu kirung’amizibwa amateeka n’amaanyi gebatamanyi na katono abalalu ab’olulimi lw’ebyasaayansi.
Ebintu eby’obutonde byenyini tebimanyiddwa eri ebyasaayansi ebikulu; emiramwa emirungi egisinga mikono: H2O, atomu bbiri eza Hydrogen n’emu eya Oxygen okukola amazzi, kivaamu okukozesa.
Singa tugezaako okugatta mu labolatole atomu eya Oxygen ne bbiri eza Hydrogen, tebivaamu mazzi wadde ekintu kyonna kubanga omulamwa guno teguwedde, gubulako ekintu omuliro, n’ekintu kino ekyogeddwa kyokka kiyinza okukola amazzi.
Okutegeera wadde nga kulabika okwaka tekiyinza kututwala mu kumanya eky’amazima.
Okuteeka ebintu mu biti n’amannya agazibu agaakozesebwa okuggibwako, kukola ng’ekisiige okubikka ku butamanya.
Ekyo eky’okwagala obwongo nti ekintu ekimu kirina erinnya n’ebirungo ebimu, kivaamu obusirusiru era ekitali kigumiikirizika.
Lwaki obwongo bwefuula okumanya byonna? Lwaki bwalala nga bukkiriza nti ebintu ebirabika n’ebintu ebibaawo biri nga bwe bulowooza nti biri? Lwaki okutegeera kwagala obutonde okuba olufaananyi olutuukirivu olw’enneeyisa zaabwo zonna, ebirowoozo, ebirowoozo, enjigiriza, ennyingo, okusooka?
Mu butuufu ebintu ebibaawo mu butonde tebiri nga bwe bikirizibwa nti biri, era ebintu n’amaanyi ag’obutonde mu ngeri yonna tebiri nga obwongo bwe bulowooza nti biri.
Okumanya okuzuukuse si mutwe, si kijjukizo, si kifaanagana. Okumanya okusumuluddwa kwokka kuyinza okumanya ku bwako n’engeri entuufu amazima g’obulamu obw’eddembe mu kutambula kwabwo.
Wabula tulina okwetikka mu ngeri ey’amaanyi nti okutwala nga kuliwo munda yaffe ekintu kyonna eky’omuntu, okumanya kujja kwesigala nga kiggaliddwa wakati w’ekintu ekyo era olwekyo tekusobola kunyumirwa okwaka okw’olubeerera era okutuukirivu.