Ũla Ũvoo wa Ũla Ũndũ wa Vata

Ĩkethĩwa nĩ ndũũndũ milioni mbingĩ sya andũ kuma Afrika, Asia na Amerika ya ĩtheo nĩsyenda kũkw’a nũndũ wa nzala.

Gas ĩla ĩtũmĩawa kũsyĩĩa ndawa syĩ thũũngũnĩ nĩyĩthĩna mũisyo wa ozone ũla wĩ ĩũngũ wa nthi.

Andũ amwe methĩawa makĩtaũkĩa kana kĩla mwaka wa 2000, mavinda ma mũsyi nĩmakathĩna kũu nthĩ.

Syĩndũ sya kalũ kwa kalũ ila syĩ nthĩnĩ wa ĩũmbe nĩsyĩkw’a nũndũ wa kũthaĩwa kwa maũmbe, na ũu nĩkwonanisye.

Kwĩ ũw’o kana kĩla twenda kũendeea nako, kĩla mũisyo wa ĩvinda yĩĩ, andũ ala maĩkalaa taũnĩ nene nĩsyenda kũtũmĩa ikovĩ sya oxygen nĩ kana methĩĩe ũtheinĩ wa mĩĩki.

Kethĩwa kũthaĩa kũendeea o ũndũ kwĩ ĩvinda yĩĩ, vandũ va ĩvinda ĩnini kũthĩna kũlĩa thamaki, nũndũ ithemakĩ ila syĩthĩawa syĩ kalũ kamwĩthĩĩe nĩsyenda kũtĩĩa ũima wao.

Mbee wa mwaka wa 2000, kũthĩna kũsĩlaũka kalũ nthĩnĩ wa maũmbe kwa kalũ ĩla andũ mamũthĩaa naku.

Nũndũ wa kũtũmĩa mbingĩ, na kũlĩma nthĩ na nthĩnĩ wa nthĩ, ĩvinda ĩnini nthĩ nĩyenda kũthĩna kũimbũka syĩndũ sya kũlĩma ila sya vata nĩ kana syĩsũvĩe andũ.

“Nyama ĩla ĩĩ na ũĩ”, yĩla yĩthaĩtwe ta mũndũ, ĩthaĩĩe maũmbe na ũmũthu mbingĩ, nĩyĩtũmĩte mĩĩki ĩthee, na nthĩ ĩthĩna kũmĩĩthĩwa nũndũ wa kũkwata syĩndũ ila itĩĩaa nthĩ, nĩ kwĩ ũw’o kana nĩtũmĩte nthi yĩĩ ikale ĩvinda ĩlũũ kũkw’a.

Nthĩ nĩyenda kũthĩna kũkwata mwaka wa 2000, nũndũ “nyama ĩla ĩĩ na ũĩ” yĩthĩna kũthũkũmya ĩũmbe nthĩ kĩĩvindavĩnda.

“Nyama ĩla yonyũthĩaa”, yĩla yĩthaĩtwe ta mũndũ, yĩthĩna kũthũkũmya nthĩ, yenda kũita nthĩ ndenda kũkaĩka, na nĩkwĩ ũw’o kana nĩyĩkwĩka ũu.

Ũndũ wa maũmbe, nĩkwĩ ũw’o kana syĩndũ syonthe nĩsyĩtũmĩte maũmbe ta ndoo nene ya mĩĩki.

Kĩla kĩlaũ 70 kwa ĩana kya ũmũthu kĩla kĩ nthĩ kĩthĩna kũthi maũmbenĩ.

Syĩndũ mbingĩ sya mavuta, ndawa sya kwatya tũnya, syĩndũ mbingĩ sya kĩmĩkalĩ, mĩĩki ya ũĩ, mĩĩki ĩla yĩũĩasya, sabuni, nĩsyĩthĩna kũkw’a syĩndũ syonthe ila syĩthĩaa syĩ ũmbenĩ.

Nyoni ila syĩthĩaa syĩ maũmbenĩ na Plancton yĩla ya vata nthĩnĩ wa ũĩkalo nĩsyĩthĩna kũthũkũmwa.

Nĩ kwĩ ũw’o kana kũthũkũmya Plancton ya Maũmbe nĩ ũndũ mũthũku mũno nũndũ wa kĩla kĩndũ kĩĩ kĩnyũthĩaa 70 kwa ĩana kya oxygen wa nthĩ.

Nĩkwĩ ũndũ andũ maũsĩĩsye nĩ kana syĩndũ mbingĩ sya Atlantic na Pacific nĩsyĩthaĩtwe na syĩndũ sya redioactivi, syĩndũ ila syĩkĩĩtwe nĩ syĩndũ sya atomiki.

Taũnĩ mbingĩ nthĩnĩ wa nthĩ na maũndũ ala meĩ Europe, maũmbe methĩawa meekwa, methĩwa methĩĩtwe, nĩ matumĩwa ĩngĩ.

Taũnĩ nene ĩla “syĩ na ũndũlũ” kalũ kamwĩkwa nĩko katw’ĩkaa mwĩĩnĩ wa andũ ĩvindanĩ mbingĩ.

Taũnĩ ya Cúcuta, mũsya wa Venezuela, Jamuhuri ya Colombia, South America, andũ nĩmekũvĩwa nĩ kũnya kalũ ka ndoo kĩla kĩthaĩtwe kuma ũkanga wa Pamplona.

Nĩmwendete kũthaĩtha kĩlungu kĩĩ kya ũkanga wa Pamplonita kĩla kĩũtasya kĩla mũisyo wa “Perla del Norte” (Cúcuta).

Ĩvĩtũkĩte, nĩkwĩ kwĩ ũkanga ũngĩ ũsũvĩaa taũnĩ, nũndũ wa kĩu, ndũndũ ĩndĩ nĩtwĩkũvĩwa nĩ kũnya kalũ ka ndoo kuma ũkanga wa Pamplonita.

Mavinda manene, makĩni manene, syĩndũ sya kĩmĩkalĩ, syĩthĩna kũthea kalũ ka ndoo nthĩnĩ wa taũnĩ nene sya ũlaya, ĩndĩ ngũa syĩendeea kwĩenea na kalũ ka ndoo kĩla kĩkwatĩte andũ ĩvindanĩ mbingĩ.

Andũ ala maũĩĩĩte sya bakteria mesĩle nthĩnĩ wa kalũ kamwĩkwa ala mathĩaa matumĩka nthĩnĩ wa Maũlaya, kĩla kĩndũ kĩla: vaiasĩ, colibacilos, pathogensi, bakteria sya Thibĩ, Taifoo, Viarũa, Larva, na kĩla kĩngĩ.

O na kethĩwa nĩ kana kĩndũ kĩĩ kĩtaĩthĩĩwa, nthĩnĩ wa vanda ya kalũ kĩla kĩtheeĩtwe nthĩnĩ wa nthi sya ũlaya, vaiasĩ sya vaaksini sya Polio mesĩlwe.

Na vata, kũkĩa kalũ nĩ kwĩnza: Andũ maũĩĩte ma ĩvinda yĩĩ methĩawa kana mwaka wa 1990 mũndũ ndenda kwĩka nũndũ wa kĩu.

Ũndũ mũthũku mũno nĩ kana ĩsũvĩo ĩla yĩ nthĩ ya kalũ kathetu yĩthĩna kũtĩĩa nũndũ wa kũtũmĩa syĩndũ sya nyama ĩla ĩĩ na ũĩ.

Kũkwata mavuta, kũendeea kwĩ thũku. Mavuta ala makwataa nthĩnĩ wa nthĩ mathĩna kũvĩta nthĩnĩ wa maũmbe na mathĩa.

Ta maũndũ ala manakĩtye, mavuta matũmĩte maũmbe ala me nthĩ ya nthĩ methĩwe mathaa mwĩkĩ.

Nĩkwĩ ũw’o ta mũisyo wa ũu, myaka nĩyĩkw’a na o na andũ.

Twathaithee katũnyũ ũtũla wa vata nthĩnĩ wa ũĩkalo wa syũmba.

Nthĩnĩ wa kũvũa, kĩla kĩvũo, ivũngũ nĩkwataa lindĩ ĩmwe ya katũnyũ, nĩ kana mĩĩta ĩkũmi na ĩlĩ kwa mũthenya, athũkwĩe ũndũ ũsu na andũ alũ milioni 4,500 ala maĩkaa nthĩnĩ wa nthĩ na nthĩ, na tũkwata ndũndũ ĩla ĩkwatwa nĩ andũ nthĩnĩ wa mũthenya, na tiyo na syũmba ila syĩthĩaa syĩ nthĩnĩ wa nthĩ.

Kĩla kĩndũ kya oxygen kĩla tũvũaa kĩthĩawa kĩ ĩũngũ na nĩkwĩ Plancton yĩla tũthĩna kũthũkũmya na kũthea syĩndũ nĩ myaka.

Nĩ kana, mavinda ma oxygen methĩna kũthĩna.

Nyama ĩla yonyũthĩaa yĩla yĩthaĩtwe ta mũndũ, nthĩnĩ wa vinanda syonthe nĩsyĩthĩna kũthĩna mwanga wa ũa, wa vata mbingĩ nĩ kana syĩndũ syaĩthĩwe theu, nĩ kĩla ũndũ mũisyo wa oxygen ũla wĩimbĩkaa nĩ myaka, nĩ mũndũ mũndũ mũno kũvĩta mwaka mũtheu.

Ũndũ mũthũku mwingĩ wa ngewa yĩĩ ya nthĩ nĩ kana “Nyama ĩla ĩĩ na ũĩ”, nĩendeea kũthĩa maũmbe, kũthũkũmya Plancton na kwĩka myaka.

“Nyama ĩla yĩĩlĩaa”, yĩendeea kũthũkũmya mavinda menda kũthea oxygen.

“Smog”, yĩla “mũndũ ũla ũĩlĩaa” nĩmetũmĩa ĩvindanĩ yonthe nthĩnĩ wa katũnyũ; o na kũkw’a nĩkwendeea kwĩtĩĩa ũĩkalo wa nthĩ.

“Smog”, tiyo yĩthĩna kũthũkũmya mavinda ma oxygen, no kũkw’a andũ.

“Smog”, yĩtwaĩa ngũa ngenĩ na sya kũtĩĩa syĩtaĩkĩkaa, na ũu nĩkwonanisye.

“Smog”, yĩtĩĩa kwingĩa kwa mwanga wa ũa na ngothi sya ultraviolet, nthĩnĩ wa kwĩka ũu, yĩtwaĩa mĩisyo mĩthũku nthĩnĩ wa ĩũngũ.

Yĩkaa ĩvinda ya mĩisyo ya ĩvinda, glasi, kũendeea kwa mĩĩlĩ ya polar kũendeea kwa equator, syĩkĩĩta ngenĩ, mĩtetemo, na ĩngĩ.

Nũndũ wa ti kũtũmĩa, no kũtũmĩa ũndũ ũtaĩkĩkaa wa ĩlaĩthĩĩki mwaka wa 2000, ndoo nĩyĩkaa nthĩnĩ wa mwĩanza wa nthĩ na ũu nĩũtatĩĩa nthĩnĩ wa ũndũ wa kũvĩndũa ĩthĩ ya nthĩ.

Ĩvindanĩ yĩĩ mĩĩlĩ ya polar nĩsyenda kũĩkaa equator ya nthĩ, na ĩsũ nĩyĩkaa mĩĩlĩ ya polar.

Kũkũnyũka kwa mĩĩlĩ ya polar kũambĩĩye na mbua nene theu ya tene na mũĩ kũũka.

Deceni ala makũkaa, “Dióxido de Carbono”, nĩyĩtwaĩa.

Kĩlungu kĩĩ kya kĩmĩkalĩ kĩkaa ndatĩ nene nthĩnĩ wa ĩũngũ wa Nthĩ.

Kĩthũũngũ kĩĩ, kĩkaa kũthĩna kũkwata ngothi ya thermal na nĩkĩkaa ta nyũmba ya kũtheea.

Ũkalo wa nthĩ nĩũkaa ũthee mũno vandũ na ndoo nĩyĩkaa kũkũnyũka, kwa kwĩka ũu ndũndũ ya oceans nĩyĩkaa kwĩkĩa ngenĩ.

Ũndũ nĩ mũthũku mũno, nthĩ nĩyenda kũthĩna na kĩla mũthenya andũ alũ ngili magana melĩ nĩsyasya na syĩvĩwa syĩlio.

Mũthũku wa nzala nthĩnĩ wa nthĩ ũla ũkũkaa, nĩũkaa kwĩkĩa ndũũ.

Ũmũnthĩ andũ milioni 40 nĩsyĩkw’a kĩla mwaka nũndũ wa nzala, nũndũ wa kũthĩna kwĩlio.

Vinanda sya thũku nthĩnĩ wa mĩtĩ na kũkwata kwĩ thũku kwa migodĩ na mavuta nĩsyĩleete nthĩ ĩthĩwa ta kĩthũngĩ.

Kethĩwa nĩ kwĩ ũw’o kana nyama ya ĩnyũklia nĩ kwenda kwa ũĩkalo wa andũ, ti kwĩ ũw’o kana ĩvinda yĩĩ o nako nĩkwĩ, “Ngothi sya Kũkw’a”, “Mbomu sya Microbiani” na syĩndũ ĩngĩ mbingĩ sya thũku, syĩkĩĩtwe nĩ andũ maũĩĩte.

Nĩ kwĩ ũw’o kana nĩ kana andũ makwate ĩnyũklia, nĩmenda ndoo nene ĩla ĩtataĩkĩkaa na ĩvindanĩ yonthe nĩsyenda kũtwĩa kĩvathũ.

Nĩ kana andũ makwate ĩnyũklia, nĩmenda ndũndũ nene sya migodĩ ya radioactivi, sya yĩla yĩtũmĩkaa ĩla 30 kwa ĩana, na kĩla nthĩ ya nthĩ yĩthĩna kwĩthĩa.

Ũmũthu wa atomiki ũla ũkĩkaa nthĩnĩ wa nthĩ nĩ mũthũku mũno. Kũthĩna vandũ theu kũikĩa ũmũthu wa atomiki.

Kethĩwa gas kuma vandũ va mĩĩki ya atomiki nĩkwenda kũthi, o na kethĩwa nĩ kyĩĩkĩ, andũ milioni nĩsyenda kũkw’a.

Kũthaĩa syĩlio na maũmbe nĩkwĩtaa maũndũ ma jenetikĩ na mandũ: syũmba ila syasyawa syĩ na ũthũku.

Mbee wa mwaka wa 1999, nĩyĩkaa kĩvathũ kya ĩnyũklia kĩla kĩkaa kĩvathũ kya kwĩthĩwa.

Nĩ kwĩ ũw’o kana ũĩkalo wa andũ ndũĩta kwĩkala, nĩwĩthũkũmĩthĩte na nĩwĩthũkũmĩthĩte kũthi nthĩnĩ wa ĩvĩa.

Ũndũ mũthũku mwingĩ wa ngewa yĩĩ nĩ kana ngewa sya ũthũku ũsu, nzala, mĩsũa, kũthũkũmya Planeti ĩla twĩkaala nthĩnĩ wayo, na ĩngĩ, syĩ nthĩnĩ witũ, tũisyĩkĩĩa nthĩnĩ wa Mĩĩĩ yitũ.