Nthele Syaisyai Sya Sayansi

Ũvoo wa ũĩkĩĩa nĩ ũthĩĩawa na kũeleewa nĩ maũndũ ala maatĩĩawa “ĩũlũ wa” na “ĩũlũ wa” ala matũtwaĩaa kwĩw’a kwa ũndũ wa kuma kũndũ.

Maũndũ ala maonekaa ĩsyĩtwa nĩ me ũmĩĩle vyũ kũvika ũndũ asayanĩsti maaonekaa.

Nĩ kw’ĩkaa ũndũ vĩvĩ ũndũ ũmwe wĩthĩĩtwe, nĩ wĩthĩaa ũkĩeleewa kana kũtandwa na ũndũ ũsu kana ũla wa ngewa ndĩku ya sayansi.

Nĩ ũndũ wa wazi kana ndeto syĩu nene sya sayansi ya mũthenya wa ĩĩ nĩ syĩthĩawa syĩ ũndũ wa kũsyũvĩaa wĩthĩĩsya.

Maũndũ ala maonekaa nzaũ nĩ matongoewa kwĩw’a ta ũndũ asayanĩsti maaonekaa.

Thayũ mĩtwaanĩsyonyo yĩonthe na maũndũ ala maonekaa ĩthĩawa ĩkĩendeea naĩlĩ kwĩ naĩlĩ, nĩ ũndũ nyũmba ya sayansi yĩmĩsĩmĩĩsya nĩ kana yĩmĩelesye, nĩ yĩyũaa vyũ.

Ũndũ o na wĩva ũkumanĩte na ũndũ wĩva ũla wonekaa nzaũ, nũndũ ũmwe ũtongoewa kwĩ mũndũ ũsu, nĩ kw’ĩkaa wĩlekanĩsye na ũndũ ũla wonekaa, nĩ kwĩkaa nyũmba ya mũsayanĩsti yĩlĩ na ũthayũu yĩsũĩĩĩa ũndũ ũsu nĩ w’o.

Ũĩkĩĩo ũla wĩ na ũthayũu ti wonekaa kwĩ maũndũ ala maonekaa syĩndũ syĩĩu, ĩndĩ vate ũu, na nĩ kĩla kĩthĩawa kĩĩthũku nĩ kwendaa ũndũ ũsu ũthĩĩwe wĩ w’o na wĩ lekanaa na maũndũ ala maĩkĩĩtwe.

Ũndũ ũla wonekaa wa nyũmba ya ũĩkĩĩa yĩ na ũthayũu nĩ wa kwata kĩlĩko, mũndũ o na ũmwe wa asayanĩsti asũ amũũkũ angĩkaa kũtĩĩa ũw’o wa ũthayũu wake.

Nĩ kw’ĩkaa ũndũ ũsu asomi ma ĩvinda yĩĩ ngima nĩ matongoewa kũtĩĩa kana nĩ ma ũthayũu.

Vinya wa kwĩelesya nĩ mwatuma kũsũĩĩa ũw’o wa maũndũ ala maĩkĩĩtwe ma ngewa ya asayanĩsti.

Nĩ kw’ĩkaa nyũmba yĩĩ yĩ na ũthayũu yĩkĩĩa kana nĩ yĩsĩĩĩte na nĩ kwendaa maũndũ ala maonekaa nzaũ mathĩĩwe na njĩĩa syayo.

Naĩlĩ ũndũ ũmwe wĩthĩĩwe wĩonekete, nĩ wĩthĩawa ũkĩeleewa, ũkĩtandwa na ũkĩĩkwa kũndũ ũsu kana ũla, ta kw’ĩkaa nĩ wĩthĩĩtwe ũkĩelesywa.

Nĩ mĩao ya ndeto syĩthĩĩtwe syeumĩaa kũtandwa maũndũ ala maonekaa, ĩndĩ vate ũu asomi maĩĩ maĩsĩ maũndũ ala maonekaa.

Ta kwĩthĩaa ũndũ ũla tũkwĩaa ĩvukunĩ yĩĩ, nĩ ĩvĩlĩ yĩla ya mũndũ.

Kwa ĩsyĩtwa ya ũw’o nĩ twĩkaa kũelesya kana ĩvĩlĩ yĩĩ yĩĩkĩlĩĩwe nĩ ĩyũmĩĩle vyũ kũvika asayanĩsti ma mũthenya wa ĩĩ.

Ũvoo ta ũsu nĩ ũtonya kwĩthĩaa wĩ mwĩũkĩsyo mbee wa atongoi ma sayansi ya mũthenya wa ĩĩ, na nĩ w’o tũkĩĩvĩĩwa kũmĩwa.

O na ĩngĩ, twĩ na nthĩ ya kũelewa nthĩna ũsu: nĩ kw’ĩkaa nyũmba ila syĩ na ũthayũu nĩ syĩthĩĩtwe syĩsũĩĩa ũwomi wao, kwĩthĩaa nĩ matongoewa kwĩtĩĩa ũw’o wa wĩthĩĩsyo wao.

Anga twĩelesye atongoi ma sayansi ya mũthenya wa ĩĩ, kana ũla Ngavana wa Cagliostro, mũndũ ũla wendeesya kuma syĩndũnĩ sya XVI, XVII, XVIII nĩ ũthĩĩĩte syĩndũnĩ sya XX, anga twĩelesye kana ũla Mũsumbĩ mũnene Paracelso, mũndũ mũĩkĩĩku mũno kuma ĩvinda yĩla ya katĩ, nĩ ũthĩĩĩte, nĩ mũtonya kwĩthĩaa asayanĩsti ma mũthenya wa ĩĩ nĩ maũkĩkaa na nĩ matongoewa kũtĩĩa maũndũ ala twĩkaa.

O na ĩngĩ, nĩ ũndũ ũsu: Nĩ mathĩĩĩte nthĩnĩ wa nthĩ aingĩ ala me kĩanda, andũ matakw’a me ĩvĩlĩ ila syatĩĩĩte mĩaka yĩana kana mĩliono kuma tene.

Mwandĩki wa ĩvuku yĩĩ nĩ amusĩĩte ala me kĩanda, ĩndĩ ndangĩsĩ kana nĩ ndataka kwĩthĩwa kwĩ andũ, ũthayũu wa asayanĩsti na ũndũ wa wĩthĩĩsyo wa asomi.

Nĩ ũndũ ũsu wĩonthe nĩ tũtonya kũingĩĩkaa kwĩw’a kana athĩĩĩĩa ma ngewa ya sayansi nĩ maatĩĩte ũw’o wa maelesyo asu mataĩthĩĩwa maĩthĩĩwa.

Ĩvĩlĩ ya mũndũ o na wĩva ũla wĩ kĩanda nĩ wĩthaanĩthasya ngewa ya sayansi ya ĩvinda yĩĩ.

Ĩvĩlĩ ya mũndũ o na wĩva ũla wĩ kĩanda nĩ yĩtonya kũmbũka na kũsyoka kũndũ ũsu yaĩ, ĩndĩ ndatwĩaa ũkĩĩa.

Ĩvĩlĩ ya mũndũ o na wĩva ũla wĩ kĩanda nĩ yĩtonya kũvĩnga naĩlĩ ĩĩnĩ ya kana kũmbũka na kwĩthĩawa na nzĩa ya nyũmba kana nyamũ na kũsyoka kũndũ ũsu yaĩ, ĩndĩ ndatwĩaa ũkĩĩa.

Ĩvĩlĩ ya mũndũ o na wĩva ũla wĩ kĩanda nĩ ĩthaanĩthasya kĩthito masomo ma tene ma ĩvĩlĩ.

Nĩ kw’ĩkaa, maelesyo asu nĩ matongoewa kũvĩnda ala me na ũthayũu wa ngewa ya sayansi.

Atĩĩĩa, nĩ mekaa kwĩkala ĩũngĩ mĩvĩndũkw’o, kw’ĩkaa maũkĩkaa kũtwĩĩa na vinya, na kw’ĩkaa na kĩĩa.

O na ĩngĩ, ũw’o nĩ kĩla kĩthĩawa na ũw’o wa ala me kĩanda nĩ ũthaanĩthasya masomo ma mũthenya wa ĩĩ.

Mwandĩki wa ĩvuku nĩ amusĩĩte ala me kĩanda ĩndĩ ndaasũĩĩa kana mũndũ nĩ amũtĩĩaa.

Kĩthito kĩthito kya ĩvĩlĩ ya mũndũ nĩ kĩlongoeesye nĩ mĩao na vinya ũla asũ matasĩĩ nĩ atĩĩa ma ngewa ya sayansi.

Syĩndũ syĩla syĩ nthĩnĩ wa ĩsyĩtwa nĩ syĩ ũmĩĩle kwĩ sayansi ya ĩũngĩ; nzĩa nzeo sya kĩmĩkalĩ nĩ ndĩsyĩ kĩo: H2O, nthĩ yĩlĩ ya Hydrogen na nthĩ ĩmwe ya Oxygen nĩ syũmbũkaa kũmbany’a maaĩ, nĩ wĩthĩsyo.

Twĩendee kwĩka kũmbany’a ĩũngĩ nthĩ ya Oxygen na nthĩ ĩĩlĩ sya Hydrogen, ndĩsyũmbũkaa maaĩ kana ũndũ kwĩthĩaa ũndũ ũsu ũtĩĩĩte, kĩthĩaa nĩ kĩthĩina, kwa nzĩa ĩmwe nĩ kya kwĩka maaĩ.

Kũelesya kwĩthĩaa kwĩ ũĩkĩĩku kũĩkaa kũtũtwĩaa kwĩw’a kwa ũw’o.

Kũeleesya syĩndũ na ndeto syĩ ndĩku sya kũsyandĩka, nĩ syĩthĩawa syĩ ũndũ wa kũsyũvĩaa kũthĩĩsya wĩthĩĩsya.

Ĩsu nĩkwendaa kwĩw’a kana ũndũ ũsu kana ũla wĩ syĩndũ yĩĩlĩw’ĩĩte na mwanya na kwĩthĩawa na mwanya, nĩ wĩthĩawa wĩkĩĩku na ũtangĩkwĩĩsĩa.

Nĩkĩ nyũmba yĩkĩĩa kana nĩ yĩsĩĩĩte? Nĩkĩ yĩthĩawa yĩ na ũthayũu yĩsũĩĩa kana syĩndũ na maũndũ ala maonekaa nĩ ta ũndũ yĩkaa? Nĩkĩ kwĩw’a kwendaa kana ĩsyĩtwa yĩthĩaa yĩthĩĩtwe yĩ lekanaa na ũndũ yĩsũĩĩa, yĩsũĩĩa, yĩkwataa, yĩkĩĩĩkaa, na yĩkaa kĩndũ?

Kwa ũw’o, maũndũ ala maonekaa nzaũ ti ta ũndũ wĩkaa, na syĩndũ na vinya wa ĩsyĩtwa ti ta ũndũ nyũmba yĩsũĩĩa.

Ũsĩĩsya ndũĩkĩie ti nyũmba, kana kũkumbuka, kana kĩndũ kĩĩsĩĩkanĩte. O kwĩka ũsĩĩsya ũla ũlĩkw’ĩĩwe nĩ ũtonya kwĩw’a nĩ mwene na nzĩa ntheu ũw’o wa thayũ ũlĩkw’ĩĩwe mwĩkalĩlenĩ wao.

O na ĩngĩ, tũsũĩĩa na vinya kana kĩla kĩthĩĩtwe nthĩnĩ wa mwĩĩ nĩ kĩtonya kũtũma kwĩthĩwa kwĩ ũndũ, ũsĩĩsya ũĩũngaa kũthĩĩwa nthĩnĩ wa kĩndũ kĩĩu na kũtĩĩa nĩ ũtonya kũvũthya kũtũkĩĩa kwĩthĩĩwe kũendeea na kũlĩkw’ĩĩa.