Elónga ya ba-ntoma ya Siantifista

Ndimbadi ya mayele ya logique ekomi na ndelo mpe ekomi na makambo ya “na kati” mpe “likoló ya” oyo ememaka biso ata mokolo moko te na eksperiansi ya sikisiki ya likambo ya solo.

Makambo oyo esalemaka na kati ya biloko bizalisami ezali mosika mpenza na ndenge bato ya siansi bamonaka yango.

Ya solo, ntango kaka likambo moko eyebani, na mbala moko bapesi yango nkombo to balobeli yango na liloba moko ya mpasi ya lokota ya siansi.

Ezali polele ete maloba wana ya mpasi mingi ya siansi ya mikolo oyo ezali kaka lokola lipata mpo na kobomba bozangi boyebi.

Makambo oyo esalemaka na kati ya biloko bizalisami ezali ata moke te lokola bato ya siansi bamonaka yango.

Bomoi, elongo na misala mpe makambo na yango nyonso, ezali kokola mokolo na mokolo, ngonga na ngonga, mpe ntango makanisi ya siansi ezali kopekisa yango mpo na kotalela yango, ya solo ebomi yango.

Eloko nyonso oyo ebimisami na kati ya likambo moko oyo esalemaka na kati ya biloko bizalisami, ezali ata ndenge moko te na bosolo ya likambo yango, likambo ya mawa, makanisi ya moto ya siansi, oyo ebebisami na makanisi na ye moko, endimaka mpenza ete makambo oyo abimisaka ezali ya solo.

Mayele oyo ebebisami emonaka kaka te na makambo oyo ezali komonisa makanisi na yango moko, kasi, lisusu, mpe oyo eleki mabe, elingi na ndenge ya bokonzi ete makambo yango ezala mpenza ndenge moko mpe ekokana mpenza na makanisi wana nyonso oyo ezali na mayele.

Likambo ya kobeba ya mayele ezali likambo ya kokamwisa, ata moko te kati na bato wana ya siansi ya bozoba ya mikolo oyo akondima bosolo ya kobeba na ye moko.

Ya solo, bato ya mayele ya ntango oyo bakondima ata moke te ete bábenga bango bato oyo babebá.

Makasi ya komiloba na motó esali ete bándima bosolo ya makanisi wana nyonso ya lokota ya siansi.

Ezali polele ete makanisi oyo ebongwani emikumisaka ete eyebi makambo nyonso mpe na ndenge ya bokonzi elingi ete misala nyonso ya biloko bizalisami etambola na nzela ya mayele na yango.

Ntango kaka likambo moko ya sika ebimi, babandi kokabola yango, kopesa yango nkombo mpe kotya yango na esika boye to boye, lokola nde basili kokanga ntina na yango mpenza.

Ezali na bankóto ya maloba oyo babimisá mpo na kopesa makambo nkombo, kasi bato ya lokuta bayebi ata eloko moko te likoló ya bosolo ya makambo wana.

Lokola ndakisa ya bomoi ya makambo nyonso oyo tozali koloba na mokapo oyo, tokotánga nzoto ya moto.

Na nkombo ya solo, tokoki koloba na ndenge ya makasi ete nzoto oyo ya mosuni eyebani ata moke te na bato ya siansi ya mikolo oyo.

Koloba likambo ya ndenge wana ekoki komonana lokola nde ezali koloba na lolendo liboso ya bapastere ya siansi ya mikolo oyo, kozanga ntembe tobongi kobenganama na lingomba na bango.

Kasi, tozali na miboko makasi mpenza mpo na koloba likambo ya nsɔmɔ ndenge wana; likambo ya mawa, makanisi oyo ebebi endimisami na mayele na yango ya lokuta, oyo ekokaki ata moke te kondima bosolo ya bozangi boyebi na yango.

Soki tolobi na bakonzi ya siansi ya mikolo oyo ete Comte de Cagliostro, moto moko ya kosepelisa mingi na bikeke ya 16, 17, 18 azali naino na bomoi na ekeke ya 20, soki tolobi ete Paracelso, monganga moko ya lokumu ya Moyen Âge, azali naino, bokoki kozala na elikya ete bakonzi ya siansi ya mikolo oyo bakoseka biso mpe bakondima ata mokolo moko te makambo oyo tozali koloba.

Kasi, ezali bongo: Bato oyo babongwaná mpenza, bato oyo bakufaka te, oyo bazali na nzoto oyo euti na bankóto mpe bamilio ya bambula nsima, bazali lelo oyo na bomoi likoló ya mabele.

Mokomi ya buku oyo ayebi bato oyo babongwaná, kasi aboyi te ete bato ya mikolo oyo bazali na ntembe, ete bato ya siansi babebá mpe ete bato ya mayele bazali na bozangi boyebi.

Mpo na makambo nyonso oyo, tokokwea ata moke te na makanisi ya kokosa ete bato oyo balingaka lokota ya siansi bakondima bosolo ya maloba na biso ya kokamwisa.

Nzoto ya moto nyonso oyo abongwaná ezali défi ya polele mpo na lokota ya siansi ya ntango oyo.

Nzoto ya moto nyonso oyo abongwaná ekoki kobongwana ndenge mpe kozonga lisusu na ndenge na yango ya kala kozanga kozwa likama ata moko te.

Nzoto ya moto nyonso oyo abongwaná ekoki kokɔta na mbala moko na vertical ya minei mpe ata kozwa lolenge nyonso ya eloko ya bomoi to ya nyama mpe kozonga na nsima na ndenge na yango ya kala kozanga kozwa likama ata moko te.

Nzoto ya moto nyonso oyo abongwaná ezali kotɛmɛla na makasi mpenza mikanda ya kala ya anatomie ya leta.

Likambo ya mawa, ata moko te kati na maloba oyo ekoki kolonga bato oyo babebá ya lokota ya siansi.

Bamosusu, bafandi likoló ya bankombo na bango ya lokumu, kozanga ntembe bakotalela biso na lofundo, mbala mosusu na nkanda, mpe mbala mosusu ata na mwa mawa.

Kasi, solo ezali oyo ezali, mpe bosolo ya bato oyo babongwaná ezali défi ya polele mpo na liteya nyonso ya mikolo oyo.

Mokomi ya buku ayebi bato oyo babongwaná, kasi azali te kolikya ete moto moko akondima ye.

Esika na esika ya nzoto ya moto etambwisami na mibeko mpe makasi oyo bato oyo babebá ya lokota ya siansi bayebi ata moke te.

Biloko oyo ezali na kati ya biloko bizalisami ezali na bango moko eyebani te na siansi ya leta; ba formulaires ya malamu koleka ya chimie ezali kokoka te: H2O, ba atomes mibale ya Hydrogène mpe atome moko ya Oxygène mpo na kosala mai, ezali empirique.

Soki tomeki kosangisa na laboratoire atome ya Oxygène na ba atomes mibale ya Hydrogène, mai ebimi te, ata eloko te, mpo formulaire oyo ezali kokoka te, eloko ya moto ezali kozanga, bobele na eloko oyo nde tokokaki kosala mai.

Mayele, ata soki emonani polele ndenge nini, ekoki ata mokolo moko te komema biso na eksperiansi ya likambo ya solo.

Kokabola biloko mpe maloba ya mpasi oyo bapesaka biloko yango nkombo, esalaka kaka lokola lipata mpo na kobomba bozangi boyebi.

Likambo ya ete mayele elingi ete eloko boye to boye ezala na nkombo mpe bizaleli boye, ezali likambo ya bozoba mpe ya kokanisa te.

Mpo na nini mayele emikumisaka ete eyebi makambo nyonso? Mpo na nini ebongwanaka, endimaka ete biloko mpe makambo ezali ndenge ye akanisi ete ezali? Mpo na nini mayele elingi ete biloko bizalisami ezala kopi ya kokoka ya mateya, makanisi, maloba, mateya makasi, makanisi ya liboso, mpe makanisi ya mabe na yango nyonso?

Ya solo, makambo oyo esalemaka na kati ya biloko bizalisami ezali te ndenge bakanisaka ete ezali, mpe biloko mpe makasi ya biloko bizalisami ezali ata ndenge moko te ndenge mayele ekanisaka ete ezali.

Lisosoli oyo elamuki ezali te makanisi, ezali te bomeki, ezali te likambo ya ndenge wana. Kaka lisosoli oyo elongolami ekoki komeka yango moko mpe na ndenge ya polele bosolo ya bomoi ya bonsomi na kati ya botamboli na yango.

Kasi, tosengeli koloba na ndenge ya makasi ete ntango nyonso oyo eloko moko ya lisosoli ezali kati na biso moko, lisosoli ekokoba kokangama kati na eloko yango mpe yango wana ekokokisa te kobakisama ya pole oyo ezali kokoba mpe ya kokoka.