Ntheego ya Sayantisti

Ngíkũũrio nteere nĩ ĩndĩ itaarĩ yothe ya ũũgĩ ĩkoragwo ĩrĩ na kĩĩranĩro na nĩ yothe ĩhaaragĩrio, o na kũgerera njĩra cia “ĩna” na “ĩgiĩ” iria itatũtwaraga gũkora ũũgĩ bwa ũũgĩ bwa kĩrĩĩu.

Mĩthemba ya ndũire nĩ mĩraihu mũno kũgũka ta ũrĩa asayanisti meyonaga.

Kwĩkĩrĩra mĩthemba ya ndũire ĩngĩkorwo yarĩ ĩkoorĩkĩte, ĩhaaragĩrio o rĩo nĩ ũndũ ũtagũkaga bũrĩ na kĩĩranĩro nĩ ĩmwe ya gĩthũũrũri kĩa ũũgĩ.

O na kũgũka, nteere iria njega mũno cia ũũgĩ bwa rũũĩ rwĩĩrĩ tĩ ĩtũũmĩĩrie o rĩũma kũharĩrĩria ũũgĩ bwa kũmenya.

Mĩthemba ya ndũire ya njĩra yothe tĩ ũrĩa asayanisti meyonaga.

Ũũgĩ na mĩtugo yothe na mĩthemba yothe ũkũndũũka nĩ ĩndĩ kĩu, o na ĩndĩ na rĩ, na rĩrĩa gĩthũũrũri gĩa ũũgĩ bũcũkĩra na kũhaarĩria, ũgũaga.

Kĩĩranĩro kĩothe gĩkooragĩte gĩthiũranĩtio nĩ mũthemba wa ndũire ya njĩra yothe, tĩ ĩgũka na ũũgĩ bwa kĩrĩĩu bwa mũthemba ũcio, o na mĩtugo ya ũũgĩ ya mũsayánisti ĩkooragĩte nĩ maũndũ maĩkũndũũkĩte nĩ ĩĩkoragwo ĩrĩ na kwĩkĩrĩra kũrĩa kũrĩa ũũgĩ bwa kĩrĩĩu bwa kĩĩranĩro.

Gĩthũũrũri kĩrĩa gĩkooragĩte gĩtaũke o rĩo mĩthemba ya ndũire ĩĩkoragwo ĩrĩ na mĩtugo ya gĩthũũrũri, no, o na ũrĩa ũgũkaga ũbaya mũno ũmĩringaga kũũria mĩthemba ĩyo ya ndũire ĩgũke ĩgũka ĩrĩ nteere na ĩgũke ta ũrĩa mĩtugo yothe yonekana gĩthũũrũrinĩ.

Mũthemba wa gũkoora gĩa ũũgĩ bwa gĩthũũrũri nĩ gũkũndũũria, thĩĩ mũũga ya asayanisti ĩyo ya ũũgĩ bwa rũũĩ rwĩĩrĩ nĩ mamũkagĩria ũũgĩ bwa gũkoora kwao.

Kwĩkĩrĩra athũũrĩri a maũndũ ma gũkora ĩno matiaarĩkĩrĩria nĩ kwĩrĩrĩria kũhaarĩria nĩ ĩĩkooragĩte.

Nguvu ya kwĩkĩrĩra ĩmatũũmĩĩtie kwĩkĩrĩra ũũgĩ bwa kĩrĩĩu bwa nteere yothe ya gĩthũũrũri kĩa ũũgĩ.

O na kũgũka gĩthũũrũri kĩrĩa gĩkooragĩte kĩĩkĩrĩra nĩ kĩĩmenyekanaga na njĩra ya kũũria na njĩra ya ũũgĩ kĩĩrĩnga mĩtugo yothe ya ndũire ĩthiĩre na njĩra ya ũũgĩ bwa ũmenyekani.

Tĩ wega nĩ koorĩkĩte mũthemba mwĩmbi, kĩhaaragĩrio, kĩkoorĩkĩrio na kĩgiĩkwo na nteere ĩĩmwe ũrĩa na ũrĩa, ũgũka kĩmenyekanaga ũũgĩ.

Nĩ rũũngano rwa nteere ĩrĩa ĩkoragĩte kũhaarĩria mĩthemba, no tĩ ũũgĩ athũũrĩri a mĩtũũgo ĩgiĩ ũũgĩ bwa ĩo.

Ta mũthemba ũrĩa ũtũũranĩte na ĩĩrĩga rĩrĩa rĩĩhaaragĩrio kĩlungunĩ gĩkĩ, ngũĩmĩria mũĩrĩ wa mũndũ.

Mwĩrano-inĩ wa ũũgĩ tũĩraga na njĩra ya kwĩkĩrĩra ũũgĩ ũyũ wa kĩmwĩrĩ ũtĩmenyekana nĩ asayanisti a rũũĩ rwĩĩrĩ.

Kĩĩranĩro kĩa kĩrĩĩu gĩũngũaga ta kĩrĩ na kũũmĩrithia mbere ya nthĩũrũria cia ũũgĩ bwa rũũĩ rwĩĩrĩ, na tũtĩrĩĩna ũũgĩ wa kũrũũma gĩthiũranĩrio kĩu.

No, tũrĩ na mbete njega mũno kũringa kĩĩranĩro gĩkĩ gĩa kũrera, mĩtugo ya kũkoora ĩĩmenyete nĩ ũũgĩ bwao, ũrĩa ũngĩrũũĩra gũthĩna ũũgĩ bwao.

Ĩngĩtũũria nthĩũrũria cia ũũgĩ bwa rũũĩ rwĩĩrĩ, nthĩi ya Conde de Cagliostro, mũthemba mũĩthirigani wa thĩina rĩa XVI, XVII, XVIII ĩtũũranĩte na thĩina rĩa XX ĩno, ĩngĩtũũria kĩĩthĩĩthi kĩa Paracelso, ndagĩtarĩ thĩina-inĩ, ĩtũũranĩte o ĩtũũranĩte, mũũthiĩre nteere ĩyo nthĩũrũria cia ũũgĩ bwa rũũĩ rwĩĩrĩ nĩ ĩrĩkwarĩa na ndĩaarĩkĩria kũmenyekana mĩtugo iitũ.

No, nĩ ũũgĩ: ĩtũũranĩte rũũĩ-inĩ rwa thĩ, nĩ ũũgĩ bwa kũgũka, nĩ athamaki matikũũaga na mĩĩrĩ ĩrĩa ĩgĩĩte rũũngano rwa mũgũnda.

Mwandĩki wa ũũgĩ bwa rũũngano nĩ aamenyekana athamaki, no tĩ kũmena gwĩciria kwa rũũĩ rwĩĩrĩ, kũkoora kwa asayanisti na ũũgĩ bwa kũmenya.

Na njĩra yothe ĩno tũtĩkuĩra na kwĩkĩrĩra kũgũka kwĩkĩrĩra kwa ũũgĩ kwa kĩthũũrũri kĩa kũmenyekana ũũgĩ bwa kũrera bwitũ.

Mũĩrĩ wa mũthamaki o wothe nĩ nginya ya gĩthũũrũri kĩa ũũgĩ bwa kĩthũũrũri kĩa rũũĩ rwĩĩrĩ.

Mũĩrĩ wa mũthamaki o wothe ũngĩhaarĩria mũthemba na gũcoka na ũũgĩ bwagũ.

Mũĩrĩ wa mũthamaki o wothe ũngĩingĩra na ũtĩĩna gĩa kũũma na kũgũka mũthemba wa mũĩrĩ gũkũma ũgũka ũrĩa wa mũndũ kũrĩa ũũgĩ bwagũ kũingĩra.

Mũĩrĩ wa mũthamaki o wothe ũringaga ũũgĩ bwagũ nteere njerũ cia anatomy cia kĩĩthĩĩthi.

Ũbaya mũno tĩ kĩĩranĩro kĩmwe kĩngĩtũma kũringana kũkoora kwa ũũgĩ bwa kĩthũũrũri.

Iria niĩ, cikĩringaga ta cĩkaarĩiragĩra na ũũgĩ bwagũ.

No, ũũgĩ nĩ ũrĩa ũrĩ, na ũũgĩ bwa athamaki nĩ ũũgĩ bwa kũringa ũũgĩ bwa rũũĩ rwĩĩrĩ.

Mwandĩki wa ũũgĩ bwa ũũgĩ bwa athamaki no ta rũũĩ rũrĩa ũngĩmũkĩria.

Kĩungo kĩngĩngĩ cha mũĩrĩ wa mũndũ gĩgĩĩkaga kĩĩna nĩ mĩtugo na mĩtugo ĩrĩa itĩmenyekana nĩ kũkoora kwa ũũgĩ bwa kĩthũũrũri.

Nthĩi cia ndũire cĩĩĩmenyete nĩ ũũgĩ bwa kĩĩthĩĩthi; njĩra cia kĩĩmi njega mũno itĩkũndũũria: H2O, mũgĩgũ wa Hidrógeno na omo wa Oxígeno kũĩka maaĩ, ũgũka gwĩthĩĩthĩkĩra.

Ĩngĩtũũma kũgũtithania laboratĩi-inĩ mũgĩgũ wa Oxígeno na jĩrĩ ya Hidrógeno, itiaaga maaĩ nĩ njĩra ĩĩtĩkũndũũria, itarĩ na nthĩi ya mĩĩro, o na ũũgĩ kĩĩna gĩa kũĩka maaĩ.

Ũmenyekani na njĩra ya kũmĩrĩria gĩtũtĩtwara kwĩrĩria ũũgĩ bwa kĩrĩĩu.

Kũhaarĩria mĩtũũgo na ũũgĩ bwa kĩthũũrũri na njĩra ya gũhaarĩria o rĩũma kũũma kũũgĩ bwa kũmenya.

Nĩ ũũgĩ bwa gĩthũũrũri gĩa gũka na ũũgĩ bwagũ na mĩtugo, nĩ njĩra nini na itĩtĩthĩke.

Nĩ gĩthũũrũri gĩa kwĩkĩrĩra nĩ gĩĩmenyekana? Nĩ kĩkooraga kĩĩkĩra mĩtũũgo na mĩthemba ta ũrĩa kĩĩkira naĩo? Nĩ gĩthũũrũri gĩa kũria ndũire ĩgũke ĩgũka ĩrĩ kwerekana kĩa mĩtugo yothe, mĩtũũgo, maciira, mĩtugo?

Ũũgĩ-inĩ mĩthemba ya ndũire tĩ ũrĩa kũĩkĩra nĩ ũũgĩ, na mĩtũũgo na mĩtugo ya ndũire ya njĩra ĩĩmwe tĩ ta ũrĩa gĩthũũrũri gĩĩkĩra nĩ ũũgĩ.

Gĩthũũrũri kĩa kũũria tĩ gĩthũũrũri, tĩ kũringana, tĩ ũgũka na ũgũka na ũgũka. O na gĩthũũrũri kĩrĩa kĩhaaragĩrio ũngĩkĩrĩa na njĩra yakũ na njĩra ya kũĩka ũũgĩ bwa ũũgĩ bwĩmbi ũkũndũũria ũũgĩ bwagũ.

No nginya tũĩre na njĩra ya kwĩkĩrĩra ũũgĩ na ũũgĩ wa kwĩkĩra na kĩna gĩkũndũũka kĩna kĩa gĩthũũrũri na njĩra ĩĩkĩringaga.