Nivo ti dutingo

E zo wa? E ga ndo wa?, E yeke gue na ndo wa?, E yeke na fini ngbanga ti nyen?, Ngbanga ti nyen si e yeke na fini?…

Biani, “Nyama so ahinga ye” so a iri zo na lege ni pëpe, a hinga ye pëpe, me nga lo hinga pëpe so lo hinga ye pëpe… Ye so ayeke sioni mingi ahon kue ayeke dutingo ti ngangu mingi na ti mbilimbili so e yeke dä, e hinga nda ti aye ti vundu ti e kue pëpe, me atâa so kue, e hinga biani so e hinga ye kue…

Mû “nyama so ayeke te me na so ayeke na akamba”, mbeni zo so na yâ ti fini lo yeke pika kate ti lo so lo yeke na ngangu, gue na lo na popo ti désert ti Sahara, zia lo kâ yongoro na oasis kue, na bâ ye so ayeke si na lê ti ndeke… Aye so ayeke si ayeke fa ye na lege ti ala wani; “zo” so ahinga ye, atâa so lo pika kate ti lo so lo kpengba na lo bâ tere ti lo tongana mbeni zo, na yâ ti bê lo yeke wâ mingi…

“Nyama so ahinga ye” ayeke zo ti buba na ndo 100%; lo pensé na lo wani nzoni mingi; lo mä na bê so lo lingbi ti sara ye nzoni mingi na lege ti Kindergaten, ambeti ti fango ye na ndö ti sarango ye na gbogbo, aKota da-mbeti, aLycée, aBachelor, université, nzoni iri ti babâ, nga na ambeni ye nde… Na mawa ni, na pekoni so gbâ ti ambeti nga na anzoni sarango ye, akota iri nga na nginza, e hinga biani so mbeni senge kobela ti yâ ayeke sara si e sara vundu na so na yâ ti bê e ngbâ ti sara vundu nga e yeke awanzinga…

A lingbi ti diko Mbaïra ti Dunia kue ti hinga so e yeke mara ti azo ti ngangu ti giriri nga so ahon ti tene e ga nzoni, e ga sioni ahon… Siecle 20 so kue na pendere ti lo, abira, gbâ ti aye ti pitan, bungbi ti koli na koli, bungbi ti wali na wali, bungbi ti koli na nyama, aye ti nyongo ngangu, nzogba, sarango ye ti ngangu mingi, sarango ye ti sioni ahon ndo ni, monster, nga na ambeni ye nde, ayeke pendere so a lingbi e bâ tere ti e dä; ngbanga ti nyen la e lingbi ti pika kate ti e so e si na mbeni kota ndo ti maïngo pëpe?

Ti pensé so ngoi aye ti tene maïngo ayeke ye ti buba, na mawa ni “azo so ahinga ye pëpe so ahinga mbeti” angbâ lakue na yâ ti “Dogme ti Evolution”… Na yâ ti lembeti ti mvindondo kue ti “Mbaïra ti Mvindondo” e wara lakue mara ti asioni sarango ye ti ngangu, bê ti sala ye ti ngangu, abira, nga na ambeni ye nde. Atâa so kue, “azo ti ngoi ti e so ayeke sara ye na kode mingi ahon ndo ni” angbâ ti mä na bê so ye so abira ayeke mbeni ye so ayeke na pekoni, mbeni ye so ayeke hon so ayeke na lege ni pëpe so ayeke na mbeni ye pëpe ti sala na “Civilisation Moderne” ti ala so ala yeke sara tënë ti ni mingi.

Biani ye so ayeke kota ye ayeke lege so zo oko oko ayeke sara ye na ni; ambeni zo ayeke nyon nzogba, ambeni ayeke kpe nzogba, ala so ayeke sara ye na lege ni na ambeni zo so ayeke sara ye na kamême; aye kue ayeke dä na yâ ti fini… Gbâ ti azo ayeke bungbi ti azo; ye so zo oko oko ayeke, gbâ ti azo ayeke nga, gouvernement ayeke nga. Gbâ ti azo ayeke yâ ti zo; maïngo ti gbâ ti azo, ti amara alingbi ti si pëpe, tongana zo oko oko, zo oko oko, amaï pëpe…

Zo oko alingbi ti ke pëpe so ambeni ndo ayeke dä na yâ ti gbogbo; ambeni zo ayeke ti église na ti ndo ti pitan; ti dengo buze na ti ngonda, nga na ambeni ye nde. Mara nga si ambeni Ndo ayeke dä na yâ ti Vundu. Ye so e yeke na yâ ti bê, pendere wala sioni, zo ti mawa wala zo ti bê-pâmba, zo ti ngangu wala zo ti siriri, zo so abata dutingo yanga ti lo wala zo ti pitan, ayeke gboto amara ti aye nde nde ti fini…

Zo ti pitan ayeke gboto lakue aye, aye ti vundu nga même aye ti vundu ti pitan so lo yeke lï dä… Zo ti nyongo nzogba ayeke gboto azo ti nyongo nzogba na lo yeke lï lakue na yâ ti abarre na auberge, so ayeke polele… Nyen la zo ti ndia so ayeke pusu nginza na ngangu, zo ti bê-pâmba ayeke gboto? A kpale, da ti kanga, aye ti vundu oke?

Atâa so kue, azo so bê ti ala ason, so afatigué ti sara vundu, ayeke na nzara ti changé, ti pika lembeti ti mbaïra ti ala. Azo so ayeke na vundu! Ala ye ti changé me ala hinga tongana nyen pëpe; ala hinga lege ni pëpe; ala yeke na yâ ti mbeni lege so ayeke na lege ti sigigi pëpe… Ye so asi na ala hier ayeke si na ala laso na ayeke si na ala kekereke; ala yeke kiri lakue na ndö ti mara ti afaute oko nga ala manda aye ti mandango pëpe na yâ ti fini même na yâ ti kanon.

Aye kue ayeke kiri na ndö ti fini ti ala wani; ala yeke tene mara ti aye oko, ala yeke sara mara ti aye oko, ala yeke toto mara ti aye oko… Kirango na ndö ti mara ti aye ti vundu, apendere nga na aye ti vundu so abuba bê so ayeke ngbâ lakue na ngoi so e yeke yô na yâ ti bê ti e aye so e ye pëpe ti ngonzo, bê ti sala ye ti ngangu, pitan, bê ti sala jaloux, fandango, dembelle, bê ti gboto ye mingi, nga na ambeni ye nde…

Ndo ti sarango ye ti e ayeke nyen?, wala a yeke nzoni ti tene: Ndo ti Vundu ti e ayeke nyen? Na ngoi so Ndo ti Vundu ayeke changé pëpe kue, kirango na ndö ti aye ti mawa ti e kue, aye, aye ti vundu nga na aye ti vundu ayeke ngbâ lakue… Aye kue, aye kue, so ayeke si na gigi ti e, na ndo so ayeke fa ye na ndö ti dunia so, ayeke gi pendere ti ye so e yeke na ni na yâ ti bê.

Na lege ni, e lingbi ti tene na bê ti e kue so “ye so ayeke na gigi ayeke pendere ti ye so ayeke na yâ ti bê”. Tongana mbeni zo achangé na yâ ti bê na mara ti changement so ayeke kue, ye so ayeke na gigi, aye so ayeke si, fini, ayeke changé nga.

Mbi yeke bâ na ngoi so (Ngu 1974), mbeni bungbi ti azo so agbu mbeni sese ti mbeni zo nde. Ge na Mexique mara ti azo so ayeke wara iri so ayeke gboto lê ti “Paracaidistas”. Ala yeke avoisin ti colonie campestre Churubusco, ala yeke nduru mingi na da ti mbi, ngbanga ni la mbi lingbi ti manda ala nduru nduru…

Ti duti mawanzinga alingbi pëpe ti duti ye ti ngangu, me ye so ayeke ngangu pëpe ayeke dä pëpe, me na yâ ti Ndo ti Vundu ti ala… Lango oko oko ala yeke sara bira na popo ti ala, ala yeke nyon nzogba, ala yeke zonga tere na popo ti ala, ala yeke ga azo ti fâ azo so ayeke sara vundu na tere ti ala wani, ala yeke duti biani na yâ ti akete da so ayeke sioni mingi so na yâ ni ahon ti ndoye, kengo zo ayeke komande…

Mingi ni mbi pensé so tongana mbeni zo oko oko ti mara ti azo so, azi na yâ ti bê ti lo kengo zo, ngonzo, pitan, nyongo nzogba, wataka, sarango ye ti ngangu, bê-pâmba, gbâ ti tënë ti wataka, jaloux, ndoye ti lo mveni, fandango, nga na ambeni ye nde, fade ala yeke nzere na ambeni zo nde, ala yeke bungbi legeoko na lege ti Ndia ti Afinité ti Bê na azo so ayeke nzoni ahon, ala so ayeke na yâ ti Vundu mingi ahon; afini songo so ayeke ngbâ lakue ndali ti mbeni changement ti nginza nga na ti gbogbo…

Fade so ayeke duti lege so ayeke mû lege na mara ti zo so ti zia “da ti kpangbala”, “da ti sioni” so ayeke sioni mingi… Tongaso, tongana e ye biani mbeni changement so ayeke kue, ye so a lingbi e gbu nda ni kozoni kue ayeke so zo oko oko ti e (atâa e yeke zo vuru wala zo vukuru, zo jaune wala zo so lê ti lo afun, zo so ahinga ye pëpe wala zo so ahinga mbeti, nga na ambeni ye nde), ayeke na mara ti “Ndo ti Vundu” so.

Ndo ti Vundu ti e ayeke nyen? Ala pensé na ndö ni awe? A yeke lingbi ti hon na mbeni ndo nde pëpe tongana e hinga pëpe dutingo so e yeke dä.