ስነ-ስርዓት

መምህራን ኣብ ኣብያተ ትምህርቲ፣ ኮሌጃት፣ ከምኡ’ውን ዩኒቨርሲታት ንስርዓት ብዙሕ ኣትኩሮት ይህቡ፣ ስለዚ ኣብዚ ምዕራፍ ብዝርዝር ክንመሃሮ ይግባእ። ኩልና ኣብ ኣብያተ ትምህርቲ፣ ኮሌጃት፣ ዩኒቨርሲታት፣ ወዘተ ዝሓለፍና፣ ስርዓት፣ ሕግታት፣ መቕጻዕቲ፣ ተግሳጽ፣ ወዘተ፣ ወዘተ፣ ወዘተ ኸመይ ምዃኑ ኣጸቢቕና ንፈልጥ ኢና። ስርዓት ማለት እቲ ጽንዓት ምምዕባል ዝበሃል እዩ። መምህራን ኣብያተ ትምህርቲ ጽንዓት ምምዕባል የሐጕሶም።

ንምጽናዕ፣ ንሓደ ነገር ኣብ ልዕሊ ሓደ ነገር ንምህናጽ ይምህሩና። ፍትወታት ስጋ ንምጽናዕ ይምህሩና፣ ንምጽናዕ ኸኣ ንግርፋዕን ንንሳሕን። ናይ ትህኪት ፈተናታት፣ ዘይምጽናዕ፣ ናብ ቤት ትምህርቲ ዘይምኻድ፣ ምጽዋት፣ ምስቃይ፣ መምህራን ምጽላው፣ ሕግታት ምጥሓስ፣ ወዘተ፣ ወዘተ፣ ወዘተ ንምጽናዕ ይምህሩና።

መምህራንን መምህራትን ብስርዓት ናይ ቤት ትምህርቲ ስርዓት ከነኽብር ከም ዘሎና፣ ናይ ምጽናዕ ኣገዳስነት፣ ኣብ ቅድሚ መምህራን ጽሞና ምሓዝ፣ ምስ መማህራን ብጽቡቕ ምምልላስ፣ ወዘተ፣ ወዘተ፣ ወዘተ ክንርድኦ ንኽእል ዝብል ግጉይ ኣተሓሳስባ ኣለዎም።

ኣብ መንጎ ሰባት ዝበሃል ግጉይ ኣተሓሳስባ፣ ክሳብ ክንደይ ንጻረ፣ ክሳብ ክንደይ ንነጽግ፣ ክሳብ ክንድኡ ዝያዳን ዝያዳን ኣስተውዓልቲ፣ ሓራታት፣ ምልኣታት፣ ዓወትና ምዃን እዩ። ክሳብ ክንደይ ምስ ሓደ ነገር ንቃለስ፣ ክሳብ ክንደይ ንጻረ፣ ክሳብ ክንደይ ንነጽግ፣ ክሳብ ክንድኡ ግንዛበ ከም ዝወርድ ክፈልጡ ኣይደልዩን።

ምስ ልማድ መስተ እንተ ተቓለስና፣ ንግዜኡ ክጠፍእ እዩ፣ ግን ኣብ ኩሎም ደረጃታት ኣእምሮ ብዕምቀት ስለ ዘየስተውዓልናዮ፣ ንሓለዋ ምስ እንዝንግዖ ድሕሪኡ ክምለስ እዩ፣ ንኹሉ ዓመት ንሓንሳእ ክንሰቲ ኢና። ልማድ ምንዝር እንተ ነጺግና፣ ንግዜኡ ብግልጺ ኣዝዮም ንጹሃት ክንመስል ኢና (ኣብ ካልኦት ደረጃታት ኣእምሮ እኳ እንተ ዄንና ከምቲ ፍትወታት ስጋን ለይታዊ ፍሳሽን ከረጋግጾ ዝኽእል ኣሰቃቒ ሰይጣናት ክንከውን ንኽእል)፣ ድሕሪኡ ግን ነቲ ብዛዕባ ምንዝር ብዕምቀት ዘይምርዳእና ብምኽንያት ዝተረፉ ፈጸምቲ ምንዝር ኣብ ዝነበረና ናይ ቀደም ምንቅስቓሳትና ብዝበለጸ ሓይሊ ክንምለስ ኢና።

ንስስዐ ዝነጽጉ፣ ምሳኡ ዝቃለሱ፣ እተወሰኑ ስርዓታት ስነ ምግባር እናተኸተሉ ዝግዝኡ ብዙሓት እዮም፣ ግን ሓቂ ናይቲ ኹሉ መስርሕ ስስዐ ስለ ዘይተገንዘቡ፣ ኣብ መወዳእታ ዘይስሱዓት ንምዃን ይስስዑ።

ንቁጥዓ ዝግዝኡ፣ ንምጽናዑ ዝምሃሩ ብዙሓት እዮም፣ ግን ኣብ ካልኦት ንኡስ ኣእምሮ ደረጃታት ክቕጽል እዩ፣ ኣብ ባህርይና ብግልጺ እንተ ጠፊኡ እኳ፣ ንሓለዋ ዘይንግደሉ ብንኡስ ኣእምሮ ምስ እንጥለሞ፣ እቲ ንኡስ ኣእምሮ ክሳብ ዘይንጽበዮን ምናልባት ንትሑት ነገርን ምሉእ ብምቁጣዕን ብመብረቕን ንውረድ።

ንቅንኣት ዝግዝኡ ብዙሓት እዮም፣ ኣብ መወዳእታ ኸኣ ከም ዘጥፍእዎ ኣጽቂቖም ይኣምኑ፣ ግን ስለ ዘይተገንዘቡዎ ከም ዝሞተ ጽቡቕ ገይሮም ምስ ዝኣምኑዎ ከም ዝተርኣየ ንጹር እዩ።

ብዘይምህላው ስርዓት ጥራይ፣ ኣብ ናይ ሓቂ ሓርነት ጥራይ፣ እቲ ዝነድድ ሃልሃልታ ምስትውዓል ኣብ ኣእምሮ ይበራረቕ። ፈጣሪ ሓርነት ኣብ ማዕጾ ፈጺሙ ክህሉ ኣይክእልን። ነቲ ስነ ልቦናዊ ጉድለታትና ብምሉኡ ንኽንርድኦ ሓርነት የድልየና። ሓራታት ንምዃን ኣድማስ ንምፍራስን ጃኬራታት ሓጺን ንምስባርን ብሃንደበታዊ የድልየና።

ኣብ ቤት ትምህርቲ መምህራንናን ወለድናን ጽቡቕን ጠቃምን እዩ ዝበሉና ኹሉ ባዕልና ክንፍትን ይግብኣና። ብምዝኽኻርን ብምምሳልን ኣይኣኽልን። ክንርድኦ የድልየና።

ኹሉ ጻዕሪ መምህራንን መምህራትን ናብ ንቕሓት ተመሃሮት ክመርሕ ይግባእ። ንሳቶም ኣብ መንገዲ ግንዛበ ንኽኣትዉ ክጽዕሩ ይግብኦም። ንተመሃሮት ከምዚ ወይ ከምቲ ክኾኑ ኣለዎም ምባል ኣይኣኽልን፣ ተመሃሮት ሓራታት ብምዃን ኩሎም ዋጋታት፣ ኩሎም ነገራት ጠቓሚ፣ ሓጋዚ፣ ክብረታት ምዃኖም ሰባት ዝበሉዎም፣ ንምምርማር፣ ንምጽናዕ፣ ንምትንታን ምምሃር የድልዮም፣ ብዘይምቅባሎምን ብዘይምምሳሎምን።

ሰባት ባዕሎም ክረኽቡ ኣይደልዩን፣ ዕጹዋት ኣእምሮታት፣ ደናቁር ኣእምሮታት፣ ዘይዕምቁ ኣእምሮታት፣ መካኒካውያን ኣእምሮታት ፈጺሞም ዘይዕምቁን ዘይምስሉን።

ነቶም ተመሃሮት ካብ ሕጻንነቶም ክሳብ ካብ ክፍሊ ምስ ዝወጹ ንባዕሎም ንምርካብ፣ ንምርማር፣ ንምስትውዓል ሓቀኛ ሓርነት ምረካቦም ኣገዳሲ፣ ብሃንደበታዊ፣ ዘየምልጥ እዩ፣ ብናይ እገዳታት፣ ተግሳጻት፣ ስርዓታት ብዝብል ዘሕዝን ኣድማስ ተሓጺሮም ከይህልዉ።

ንተመሃሮት እንታይ ከም ዘለዎምን እንታይ ከም ዘይብሎምን እንተ ተነጊርዎም፣ ንምስትውዓልን ንምፍታንን ዘየኽኣሎም እንተኾይኖም፣ ኣእምሮኦም ኣበይ ኣሎ? ኣእምሮኦም እቲ ዝተዋህቦ ዕድል እንታይ እዩ? ብዘይምምልካትና ፈተናታት ምሕላፍ፣ ጽቡቕ ምኽዳን፣ ብዙሓት ፈተውቲ ምህላው እንታይ ይጠቅም?

ኣእምሮ ንባዕልና ብምርማር፣ ንምስትውዓል፣ ብዘይ ስግኣት ተግሳጽን ስርዓትን ንምትንታን ሓራታት ምስ እንኸውን ጥራይ እዩ ናባና ዝመጽእ። ፈራሓት ተመሃሮት፣ ዝፈርሑ፣ ንዘስካሕክሑ ስርዓታት ዝተገዝኡ ፈጺሞም ክፈልጡ ኣይክእሉን። ፈጺሞም ኣስተውዓልቲ ክኾኑ ኣይክእሉን።

ሎሚ ንወለዲ ስድራቤትን ንመምህራንን እቲ ዝግደሱሉ ነገር ተመሃሮት ስራሕ ክሰርሑ፣ ሓካይም፣ ተማሃሮት ሕጊ፣ መሃንዲሳት፣ ሰራሕተኛታት ቤት ጽሕፈት ማለት ህያዋን ኦቶማት ምዃኖምን ድሕሪኡ ተመርዕዮም ማሽናት ህጻናት ምፍራይ ምዃኖምን እዩ።

እቶም መንእሰያት ሓደ ሓድሽ ነገር፣ ዝተፈልየ ነገር ክገብሩ ምስ ደለዩ፣ ካብቲ ኣድማስ፣ ኣድልዎታት፣ ዝደኸሙ ልማዳት፣ ስርዓታት፣ ባህልታት ስድራቤትን ሃገርን ናይ ምውጻእ ኣድላዪነት ምስ ዝስመዖም፣ ሽዑ እቶም ወለዲ ናይቲ ቤት ማእሰርቲ ጃኬራታት ኣትሪሮም ነቲ መንእሰይ ወይ ነታ መንእሰይ ኣይትግበሩዎ! ኣብኡ ክሕግዘኩም ድሉዋት ኣይኮናን፣ እዚ ነገራት እዚ ዕሽነት እዩ፣ ወዘተ፣ ወዘተ፣ ወዘተ ይብልዎ። ጠቕላላ እቲ መንእሰይ ኣብ ውሽጢ ቤት ማእሰርቲ ስርዓታት፣ ልምድታት ባህልታት፣ ዝደኸሙ ሓሳባት፣ ወዘተ ብዕሊ ተኣሲሩ ኣሎ።

መሰረታዊ ትምህርቲ ስርዓትን ሓርነትን ምዕራቕ እዩ ዝምህር። ስርዓት ብዘይ ሓርነት ጭቆና እዩ። ሓርነት ብዘይ ስርዓት ኣናርኪ እዩ። ሓርነትን ስርዓትን ብጥበብ ዝተወሃሃዱ መሰረት ናይ መሰረታዊ ትምህርቲ ይኾኑ።

ተመሃሮት ንባዕሎም ንምርማር ፍጹም ሓርነት ይረኽቡ፣ ብሓቂ ንሳቶም ኣብ ባዕሎም እንታይ ምዃኖም ኣብ ህይወት እንታይ ክገብሩ ከም ዝኽእሉ ንምርማር። ተመሃሮትን ተመሃሮትን፣ ወተሃደራትን ፖሊሳትን ብሓፈሻ ነቶም ብጥብቂ ስርዓታት ተገዚኦም ምንባር ዝግድዶም ጨካናት፣ ኣብ ሰብኣዊ ስቓይ ዘይስምዑ፣ ትሑታት ይኾኑ።

ስርዓት ሰብኣዊ ስምዒት የጥፍእ፣ እዚ ኸኣ ብምልከታትን ብተመክሮን ፈጺሙ ተረጋጊጹ ኣሎ። ብሰንኪ ብዙሓት ስርዓታትን ሕግጋትን፣ ናይዚ ዘመን ሰባት ሰብኣዊ ስምዒት ፈጺሞም ስኢኖም ጨካናትን ትሑታትን ኾይኖም። ብሓቂ ሓራታት ንምዃን ኣዝዩ ስሱዕን ሰብኣውን ክኸውን ኣለዎ።

ኣብ ኣብያተ ትምህርቲ፣ ኮሌጃትን ዩኒቨርሲታትን፣ ንተመሃሮት ኣብ ትምህርቲ ትኩረት ክገብሩ ይምህሩ፣ ተመሃሮት ተግሳጽ፣ ጽማቝ ጆሮ፣ ብበትሪ ወይ ብመስመሪ ምቅጥቃጥ ንምውጋድ እዮም ትኩረት ዝገብሩ። እንተ ኾነ ግና ብሓቂ ንቑሕ ኣቓልቦ እንታይ ምዃኑ ኣይመሃርዎምን።

ብምኽንያት ስርዓት ተመሃራይ ትኩረት ይገብር፣ ፈጣሪ ሓይሊ ብዙሕ ግዜ ብኸንቱ የውጽእ። ፈጣሪ ሓይሊ እቲ ብኦርጋኒክ ማሽን ዝተሰርሐ ቐጭን ዓይነት ሓይሊ እዩ። ንበልዕን ንሰቲን ኹሉ መስርሕ መግቢ ምብሳስ ኸኣ ኣብ መወዳእታ እቲ ከይዲ ቐጣኒት ጕዳያት ናብ ጠቓሚ ጕዳያትን ሓይልታት ዝልወጥሉ ቐጣኒት መስርሕ እዩ። ፈጣሪ ሓይሊ፦ እቲ ብኦርጋኒዝም ዝተሰርሐ ኣዝዩ ቐጢን ጕዳይን ሓይልን እዩ።

ንቑሕ ኣቓልቦ ከመይ ጌርና ከም እንህብ እንተ ፈሊጥና ፈጣሪ ሓይሊ ኽንድን ከኣልና ኢና። እቶም መምህራንን መምህራትን ንምንቲኦም ንቑሕ ኣቓልቦ እንታይ ምዃኑ ኣይመሃርዎምን። ኣቓልቦና ኣብ ዝመርሕናዮ ኸባቢ ፈጣሪ ሓይሊ ንውድእ ኢና። ትኩረት እንተ ዘይገበርና፣ ምስ ነገራት፣ ምስ ሰባት፣ ምስ ሓሳባት እንተ ዘይተወሃሃድና፣ ነቲ ሓይሊ ኽንድን ከኣልና ኢና።

ምስ ሰባት፣ ምስ ነገራት፣ ምስ ሓሳባት ምስ እንወሃሃድ፣ ንባዕልና ንዝንግዕ፣ ድሕሪኡ ነቲ ፈጣሪ ሓይሊ ብዝሕዝን መንገዲ ነጥፍኦ። ፈጣሪ ሓይሊ ንንቕሓት ንምብርባር ከም ዘድልየና ምፍላጥ ኣዝዩ ኣገዳሲ እዩ፣ እቲ ፈጣሪ ሓይሊ ከኣ ህያው ዓቕሚ፣ መጓዓዝያ ንቕሓት፣ ንንቕሓት ንምብርባር መሳርሒ እዩ።

ንባዕልና ከይንዝንግዕ ምስ ተማሃርና፣ ኣብ መንጎ ኣካል፣ ነገርን ቦታን ኣቓልቦና ምስ ተኸፋፈልና፣ ንንቕሓት ንምብርባር ፈጣሪ ሓይሊ ንኽድን ኢና። ንንቕሓት ንምብርባር ኣቓልቦ ከመይ ከም እንቆጻጸር ምምሃር የድሊ፣ ግን ተመሃሮትን ተመሃሮትን መምህራኖምን መምህራተንን ስለ ዘይምሃርዎ ብዛዕባኡ ሓንቲ እኳ ኣይፈልጡን።

ንኣቓልቦ ብንቕሓት ከመይ ጌርና ከም እንጥቀመሉ ምስ ተማሃርና፣ ስርዓት ሽዑ ትተርፍ። እቲ ኣብ ትምህርቱ፣ ኣብ ትምህርትታቱ፣ ኣብ ስርዓት ትኩረት ዝገብር ተመሃራይ ሓንቲ ዓይነት ስርዓት ኣየድልዮን።

መምህራን ሓርነትን ስርዓትን ብኣስተውዓልነት ናይ ምዕራቕ ኣድላዪነት ክርድኡዎም ብሃንደበታዊ የድሊ፣ እዚ ኸኣ ብንቑሕ ኣቓልቦ ይከኣል። ንቑሕ ኣቓልቦ እቲ ምውህሃድ ዝበሃል የርሕቕ። ምስ ሰባት፣ ምስ ነገራት፣ ምስ ሓሳባት ምስ እንውሃሃድ፣ ስሕበት ይመጽእ፣ እዚ መጨረሻ እዚ ኸኣ ኣብ ንቕሓት ድቃስ የፍሪ።

ብዘይምውህሃድ ኣቓልቦ ከመይ ከም እንህብ ምፍላጥ የድሊ። ኣብ ሓደ ወይ ኣብ ሓደ ነገር ኣቓልቦ ምስ እንህብ፣ ንባዕልና ምስ እንዝንግዕ፣ እቲ ሳዕቤን ስሕበትን ድቃስ ናይ ንቕሓትን እዩ። ንሓደ ሲኒማ ተመልከት። ደቂሱ ኣሎ፣ ኹሉ ይስሕት፣ ንባዕሉ ይስሕት፣ ባዶ ይመስል፣ ድቃስ ዝደቅስ ይመስል፣ በታ ዝርእያ ዘሎ ፊልሚ፣ በቲ ጀግና ናይ ፊልሚ ይድቅስ።

ተመሃሮትን ተመሃሮትን ንግዜኡ ብኸምዚ ዓይነት ኣሰቃቒ ድቃስ ንንቕሓት ከይወድቁ ንባዕሎም ከይዝንግዑ ኣብ ትምህርቲ ትኩረት ክገብሩ ኣለዎም። እቲ ተመሃራይ ፈተና ኣብ ዝቐርበሉ ወይ ኣብ ቅድሚ መምህር ኣብ መንደቕ ኣብ ዝቐርበሉ፣ ወይ ኸኣ ኣብ ዝጽናዕ ወይ ዝዓርፈሉ ወይ ምስ መማህርቱ ኣብ ዝጻወተሉ ግዜ ኣብ መድረኽ ንባዕሉ ክርኢ ኣለዎ።

ኣቓልቦ ኣብ ሰለስተ ክፋላት ዝተኸፋፈለ፦ ኣካል፣ ነገር፣ ቦታ፣ ብሓቂ ንቑሕ ኣቓልቦ እዩ። ምስ ሰባት፣ ምስ ነገራት፣ ምስ ሓሳባት፣ ወዘተ ከይንወሃሃድ ጌጋ ምስ ዘይንገብር፣ ፈጣሪ ሓይሊ ንኽድን፣ ንንቕሓት ናይ ምብርባር ከነፋጥን ንኽእል።

ኣብ ላዕለዎት ዓለማት ንንቕሓት ከብርብር ዝደሊ፣ ኣብዚን ሎሚን ብምንቓሕ ክጅምር ኣለዎ። እቲ ተመሃራይ ምስ ሰባት፣ ምስ ነገራት፣ ምስ ሓሳባት ናይ ምውህሃድ ጌጋ ምስ ዝገብር፣ ንባዕሉ ናይ ምዝንጋዕ ጌጋ ምስ ዝገብር፣ ሽዑ ኣብ ስሕበትን ድቃስን ይወድቕ።

ስርዓት ንተመሃሮት ንቑሕ ኣቓልቦ ንኸቕርቡ ኣይትምህሮምን። ስርዓት ሓቀኛ ማእሰርቲ ንኣእምሮ እዩ። ተመሃሮትን ተመሃሮትን ንቑሕ ኣቓልቦ ካብቲ ኣብ ትምህርቲ ኣብ ዝነበሩሉ ወንበር ጀሚሮም ክቆጻጸሩ መሃርቶም እዩ፣ ኣብ ህይወት ተሞክሮ፣ ካብ ቤት ትምህርቲ ወጻኢ፣ ንባዕሎም ናይ ምዝንጋዕ ጌጋ ከይገብሩ።

እቲ ኣብ ቅድሚ ዘዋርዮ ንባዕሉ ዝዝንግዕ ሰብ፣ ምስኡ ይወሃሃድ፣ ይስሓብ፣ ኣብ ድቃስ ዘይምርዳእ ይወድቕ፣ ሽዑ ይወግእ ወይ ይቐትልን ናብ ማእሰርቲ ዘየምልጥ ይኸይድን። እቲ በቲ ዘዋርዮ ከይስሓብ ዝገብር፣ እቲ ምስኡ ዘይወሃሃድ፣ እቲ ንባዕሉ ዘይምዝንግዕ፣ እቲ ንቑሕ ኣቓልቦ ከቕርብ ዝፈልጥ፣ ንቓላት ናይቲ ዘዋርዮ ዋጋ ንምሃብ፣ ወይ ንምውጋኡ ወይ ንምቕታሉ ኣይክእልን እዩ።

ኩሎም ጌጋታት ሰብኣዊ ፍጡር ኣብ ህይወት ዝገብሮ፣ ንባዕሉ ስለ ዝዝንግዕ፣ ስለ ዝወሃሃድ፣ ስለ ዝስሓብን ኣብ ድቃስ ስለ ዝወድቕን እዩ። ንመንእሰይ፣ ንኹሎም ተመሃሮት፣ ብኸንቱ ስርዓታት ከስርዎም ኣብ ክንዲ ንንቕሓት ናይ ምብርባር እንተ ምሃርዎም ጽቡቕ ምኾነ።