እቲ ግጉይ ሓቅታት

ኣብ ቀረባ ግዜ ብሚልዮናት ዝኾኑ ህዝቢ ኣፍሪቃ፣ እስያን ላቲን ኣሜሪካን ብጥሜት ክሞቱ ይኽእሉ።

እቲ ኣብ “ስፕረይ” ዝርከብ ጋዝ ነቲ ኣብ ከባቢ መሬትና ዝርከብ ኦዞን ብግልፂ ክውድኦ ይኽእል።

ገሊኣቶም ሊቃውንቲ ኣብ ዓመተ ሺሕ ኽሳብ ክንዲ ዝውዳእ ኣብ ትሕቲ መሬት ዓለምና ዝርከብ ሃብቲ ከም ዝውዳእ ይንበዩ።

እቲ ኣብ ባሕሪታት ዝርከብ ፍጥረት ብምኽንያት ሓደገኛ ባሕሪታት እናሞተ እዩ፣ እዚ ድማ ድሮ ተረጋጊፁ እዩ።

ብዘየማትእ፣ በዚ ንኸይድ ዘለና ኣካይዳ ክሳብ መወዳእታ እዚ ክፍለ ዘመን’ዚ ኹሎም ነበርቲ ዓበይቲ ከተማታት ካብ ትኪ ንምክልኻል ጭምባሆታት ኦክስጅን ክጥቀሙ ይግደዱ።

እቲ ብልሽውና በዚ ዘሎዎ ሓደገኛ መንገዲ እንተቀፂሉ፣ ድሕሪ ሓፂር ግዜ ዓሳ ምብላዕ ዘይከኣል ክኸውን እዩ፣ እዚ ሓደገኛ ዝኾነ ብልሽውና ዘለዎም ዓሳ ንጥዕና ሓደገኛታት ክኾኑ እዮም።

ቅድሚ ዓመተ ሺሕ ሓደ ሰብ ብፅሩይ ማይ ክሕፀበሉ ዝኽእል ገምገም ባሕሪ ምርካብ ዳርጋ ዘይከኣል ክኸውን እዩ።

ብምኽንያት ኣዝዩ ብዙሕ ምጥቃምን ምዝሓትን መሬትን ትሕቲ መሬትን፣ ድሕሪ ሓፂር ግዜ መሬት ነቲ ንመግብ ህዝቢ ዘድሊ ንጥረ ነገራት ኣምርታ ከቋርፅ እዩ።

እቲ “ኣእምሮኣዊ እንስሳ”፣ ብስሕተት ሰብ ተባሂሉ ዝጽዋዕ፣ ባሕሪታት ብብዙሕ ቆሻሕ እናበከለ፣ ኣየር ብትኪ መካይንን ፋብሪካታትን እናመረዘ፣ ከምኡ’ውን መሬት ብምፍንጃራት ኣቶሚክ ትሕቲ መሬትን ኣዝዩ ብዙሕ ኣገባብ ንቅርፊት መሬት ጉድኣት ዘለዎም እናጥፈአ ብልሽውና እናፈፀመ ምህላዉ ንፕላኔታ መሬት ንነዊሕን ዘስደምምን ስቓይ ኣሕሊፍዋ ከምዘሎ ብንፁር ይሕብር፣ እዚ ድማ ብዘየማትእ ዓቢ ጥፍኣት ከም ዘምፅእ ይፍለጥ።

“ኣእምሮኣዊ እንስሳ” ነቲ ተፈጥሯዊ ከባቢታት በብሰዓቱ እናፈረሰ ስለዝኾነ፣ ዓለም ነቲ ደገ መትከል ዓመተ ሺሕ ክትሰግሮ ብጭንቂ እዩ።

እቲ “ምኽንያታዊ ኣጥባይ እንስሳ”፣ ብስሕተት ሰብ ተባሂሉ ዝጽዋዕ፣ ነቲ መሬት ንምጥፋእን ዘይትነበርቲ ንምግባር ተወጢኑ ኣሎ፣ ከምኡ’ውን ከም ዘሳኽዖ ንፁር እዩ።

ኣብ ዙርያ ባሕሪታት ዝምልከት፣ ኩለን ሃገራት ኣብቲ ዓቢ መደረት ቆሻሕ ከም ዝቀየረኦ ንጹር እዩ።

ሰብዓ ሚእታዊት ካብ ኹሉ ቆሻሕ ዓለም ናብ ነፍስወከፍ ባሕሪታት እናኸደ እዩ።

ኣዝዩ ብዙሕ መጠን ነዳዲ፣ ፀረ ተባዕታይ ሙሉእ ዓይነት፣ ብዙሓት ኬሚካላት፣ መርዛማት ጋዝ፣ ኒውሮቶክሲክ ጋዝ፣ ሳሙናት፣ ወዘተ ኩሎም ህይወት ዘለዎም ኣብ ውቅያኖስ የጥፍኡ ኣለው።

ናይ ባሕሪ ኣዕዋፍን እቲ ንሂወት ኣዝዩ ኣድላዪ ዝኾነ ፕላንክቶን ይጠፉ ኣለው።

እቲ ምጥፋእ ናይ ፕላንክቶን ባሕሪ ዘለዎ ኣገዳስነት ብግምጋም ክግመት ኣይከኣልን፣ ከመይሲ እዚ ረቂቕ ተህዋሲ ሰብዓ ሚእታዊት ኦክስጅን መሬት የፍሪ።

ብምርምር ስነ ፍልጠት ከምዝተረጋገፀ፣ ገለ ክፋላት ኣትላንቲክን ፓስፊክን ድሮ ብድሑራት ሬድዮኣክቲቭ ዝመፀ ካብ ፈንጀራ ኣቶሚክ ተበኪሎም ይርከቡ።

ኣብ ዝተፈላለዩ ሜትሮፖሊታትን ዓለም ብፍላይ ድማ ኣብ ኤውሮጳ፣ እቲ ጥዑም ማይ ይስተ፣ ይወገድ፣ ይፅሪ፣ ድሕሪኡ ድማ መሊሱ ይስተ።

ኣብ ዓበይቲ “ሱፐር ስልጡን” ከተማታት፣ እቲ ናብ መኣዛታት ዝቀርብ ማይ ብዙሕ ግዜ ብኣካላት ሰብ የሕልፍ።

ኣብ ከተማ ኩኩታ፣ ዶብ ቬንዙዌላ፣ ሪፑብሊክ ኮሎምቢያ፣ ደቡብ ኣሜሪካ፣ እቶም ነበርቲ ነቲ ፀላምን ቆሻሕን ማይ ናይቲ ኹሉ ቆሻሕ ካብ ፓምፕሎና ዝፀዓነ ሩባ ክሰትዩ ይግደዱ ኣለው።

ኣነ ብግልፂ ነቲ ን “ፐርላ ዴል ኖርተ” (ኩኩታ) ኣዝዩ ኣሰካሕካሒ ዝኾነ ሩባ ፓምፕሎኒታ ክጠቕስ እደሊ።

እቲ ከተማ በቲ ሩባ ፓምፕሎኒታ ካብ ፀላምን ማይ ምስታይ ከየቋረፀ፣ ሕዚ ካብቲ ንከተማ ዝምግብ ሓደ ተወሳኺ መስመር ማይ ኣሎ።

ዓበይቲ መፃረዪታት፣ ዓበይቲ ማሽናት፣ ኬሚካላት፣ ነቲ ፀላምን ማይ ዓበይቲ ከተማታት ኤውሮጳ ንምፅራይ ይፍትኑ፣ እንተኾነ እቲ ለበዳ በቲ ፀላምን ቆሻሕን ማይ ብዙሕ ግዜ ብኣካላት ሰብ ዘሕለፈ እናተስፋሕፈሐ ይኸይድ።

እቶም ፍልጡታት ተህዋስያን ኣብቲ ዝስተ ማይ ዓበይቲ ርእሰ ከተማታት ኹሉ ዓይነት: ቫይረስ፣ ኮሊባሲሊ፣ ፓቶጅን፣ ባክቴሪያታት ሳንቡእ፣ ታይፎ፣ ዓባይ ዓሶ፣ ላርቫ፣ ወዘተ ረኺቦም።

እንተኾነ ዘይእመን ኮይኑ እንተተሰምዐ’ውን ውሽጢ እቶም ኣብ ኤውሮጳ ሃገራት ዝርከቡ ተክሊታት እቲ ዝስተ ማይ፣ ቫይረስ ክታበት ናይ ፖሊዮሚየላይትስ ተረኺቡ።

ብተወሳኺ እቲ ምባኽን ማይ ኣዝዩ ዘስደምም እዩ: ዘመናውያን ተመራመርቲ ስነ ፍልጠት ኣብ ዓመተ 1990 እቲ ሰብ ዘመሰለ ምኽንያታዊ ፍጥረት ብጸማም ከም ዝመውት ይገልፁ።

እቲ ዝኸፍአ ነገር እቶም ኣብ ትሕቲ መሬት ዝርከቡ ክምዝነት ክስተ ማይ፣ ብምኽንያት በደል እቲ ኣእምሮኣዊ እንስሳ ኣብ ሓደጋ ወዲቖም ይርከቡ።

እቲ ዘይምሕረታዊ ምዝሓት ጉድጓዳት ነዳዲ፣ ኣሰካሕካሒ ምዃኑ ቀፂሉ ኣሎ። እቲ ካብ ውሽጢ መሬት ዝወፅእ ነዳዲ፣ ነቲ ኣብ ትሕቲ መሬት ዝርከብ ማይ ተሰጋጊሩ ይበክል።

ከም ሳዕቤን ናይዚ፣ እቲ ነዳዲ ንማይ ትሕቲ መሬት ንልዕሊ ክፍለ ዘመን ዘይስተ ክገብሮ ምኽኣሉ እዩ።

ከም ውፅኢት ናይዚ ኹሉ፣ ኣትክልቲ ይሞቱ፣ ክሳብ ብዙሓት ሰባት ይሞቱ።

ሕዚ ብዛዕባ ነቲ ንህይወት ፍጥረት ኣዝዩ ኣድላዪ ዝኾነ ኣየር ብዛዕባኡ ንዘርብብ።

ምስ ነፍስወከፍ ምስትንፋስን ምውሳድ ኣየርን፣ ሳንቡእ ፈረቓ ሊትር ኣየር ይወስድ፣ ማለት ኣብ መዓልቲ ዓሰርተ ክልተ ሜትሮ ኩቢክ፣ ነዚ መጠን ምስ ኣርባዕተ ሺሕን ሓሙሽተ ሚልዮንን ነበርቲ ምድሪ ተባዚሑ ይርከብ፣ ሽዑ ነቲ መዓልታዊ መላእ ሰብ ዝወስዶ መጠን ኦክስጅን ክንረክብ ንኽእል፣ እቲ ኹሎም ኣብ ልዕሊ መሬት ዝነብሩ እንስሳዊ ፍጥረት ዝወስድዎ ከየቁፀርና።

እቲ ንስሕቦ ኹሉ ኦክስጅን፣ ኣብ ከባቢ መሬት ይርከብ፣ ከምኡ’ውን ናብቲ ፕላንክቶን ብምኽንያት ብልሽውና ንነጥፎ ዘለናን ናብቲ ተግባር ፎቶሲንተሲስ ናይ ኣትክልቲ ዝምልከት እዩ።

እቲ ዘሕዝን ነገር ክምዝነት ኦክስጅን ድሮ እናተወደአ ይኸይድ ኣሎ።

እቲ ምኽንያታዊ ኣጥባይ እንስሳ ብስሕተት ሰብ ተባሂሉ ዝጽዋዕ፣ ብዘይቑፀሮም ኢንዱስትሪታት ብቐፃልነት ነቲ መጠን ፀሓይ ብርሃን እናጎደሎ ይኸይድ ኣሎ፣ ስለዚ ፎቶሲንተሲስ ኣዝዩ ኣድላዪን ግዲ እዩ፣ ስለዚ እቲ ኣብዚ ግዜ እዚ ኣትክልቲ ዘፍርይዎ መጠን ኦክስጅን፣ ሕዚ ካብቲ ዝሓለፈ ክፍለ ዘመን ኣዝዩ ትሑት እዩ።

እቲ ዝኸፍአ ናይዚ ኹሉ ዓለምለኸ ሓደጋ፣ እቲ “ኣእምሮኣዊ እንስሳ”፣ ቀፂሉ ነቲ ባሕሪታት ይበክል፣ ነቲ ፕላንክቶን ይጥፊ፣ ከምኡ’ውን ነቲ ኣትክልቲ የጥፍእ።

እቲ “ምኽንያታዊ እንስሳ”፣ ነቲ ምንጭታት ኦክስጅኑ ብሓዘን ይቕፅል ኣሎ።

እቲ “ስሞግ”፣ እቲ “ሰብ ዘመሰለ ምኽንያታዊ ፍጥረት”፣ ብቐፃልነት ናብ ኣየር ዘውፅኦ፣ ብተወሳኺ ካብ ምቕታል ንህይወት ፕላኔታ መሬት ኣብ ሓደጋ የውድቕ።

እቲ “ስሞግ”፣ ነቲ ክምዝነት ኦክስጅን ካብ ምጥፋእ ሓሊፉ፣ ንሰብ’ውን ይቐትል ኣሎ።

እቲ “ስሞግ”፣ ፈውሲ ዘይብሎም ዘደንፁዉን ሓደገኛታትን ሕማማት ይፈጥር፣ እዚ ድሮ ተረጋጊፁ እዩ።

እቲ “ስሞግ”፣ ንመእታው ፀሓይ ብርሃንን ሬይስ ኣልትራቫዮሌታን ይከላኸል፣ ብምኽንያት እዚ ከቢድ ጉድኣት ኣብ ከባቢ መሬት ይፍጠር።

ዘመን ናይ ለውጢ ኩነታት ኣየር፣ ምድኻም፣ ምግስጋስ በረድ ምሰሶታት ናብ ኢኳዶር፣ ዘስደምሙ ዑደታት ኣየር፣ ምንቅጥቃጥ መሬቲ፣ ወዘተ ይመፅእ ኣሎ።

ብምኽንያት ዘይምጥቃም፣ እንታይ ደኣ ብዘይልክዕ ምጥቃም ሓይሊ ኤሌክትሪክ ኣብ ዓመተ ሺሕ፣ ኣብ ገለ ክፋላት ናይ ፕላኔታ መሬት ዝዓቢ ሙቐት ክህሉ እዩ፣ እዚ ድማ ኣብ መስርሕ ናይ ስዕረት መጥረያታት ምድሪ ክሕግዝ እዩ።

ቀልጢፉ እቶም ምሰሶታት ኣብ ኢኳዶር ምድሪ ተመስሪቶም ክውድኡ እዮም፣ እዚ ድማ ናብ ምሰሶታት ክቕየር እዩ።

ምዝንባል በረድ ናይ ምሰሶታት ጀሚሩ ኣሎ፣ ከምኡ’ውን ሓደ ሓዱሽ ማይ ኣይሂ ዓለም ብእሳት ተሰንዩ እናቐረበ እዩ።

ኣብ ቀፃሊ ዓሰርተ ዓመታት፣ እቲ “ዲኦክሳይድ ካርቦኖ” ክበዛሕ እዩ፣ ሽዑ እዚ ኬሚካላዊ ንጥረ ነገር ድልዱል ሽፋን ኣብ ከባቢ መሬት ክፈጥር እዩ።

ከምዚ ዝበለ መፃረዪ ወይ ሽፋን፣ ነቲ ሙቐት ሬድየሽን ብሓዘን ክውሰዶ እዩ፣ ከምኡ’ውን ከም ግሪንሀውስ ሓደጋታት ኮይኑ ክሰርሕ እዩ።

ኩነታት ኣየር ናይ መሬት ኣብ ብዙሓት ቦታታት ዝለዓለ ሙቐት ክህልዎ እዩ፣ እቲ ሙቐት ነቲ በረድ ምሰሶታት ክምዝምዞ እዩ፣ ምኽንያቱ ደረጃ ባሕሪታት ብዘስደምም ደረጃ ክዓቢ ስለዝኾነ።

እቲ ኩነታት ኣዝዩ ኣሰካሕካሒ እዩ፣ ጥዑም መሬት እናተወገደ እዩ፣ መዓልታዊ ድማ ክልተ ሚእቲ ሽሕ ሰባት መግብ ዘድልዮም ይውለዱ ኣለው።

እቲ ዓለምለኸ ሓደጋ ጥሜት እናቐረበ ዘሎ፣ ብርግፅ ዘስደምም ክኸውን እዩ፣ እዚ ድሮ ኣብ ደገታት ቐሪቡ ኣሎ።

በዚ ግዜ እዚ ኣርብዓ ሚልዮን ሰባት ኣብ ዓመት ብጥሜት፣ ብምኽንያት ጉድለት መግብን እናሞቱ ይርከቡ።

እቲ ገበናዊ ምፍራይ ጫካታት ከምኡ’ውን እቲ ዘይምሕረታዊ ምዝሓት ማዕድን ከምኡ’ውን ነዳዲ ንመሬት ከም በረኻት ይገድፍዋ ኣለው።

እቲ ኒውክሌራዊ ሓይሊ ንሰብኣውነት መቕዘፍቲ ምዃኑ እንተኾነ ሓቂ እንተኾነ፣ እንተኾነ እቲ ሓቂ እዚ ሕዚ’ውን “ጨረር ሞት”፣ “ቦምባታት ረቂቕ ተህዋሲ” ከምኡ’ውን ካልኦት ኣሰካሕካሕቲ መጥፍኢ ንጥረ ነገራት፣ ሓደገኛታት፣ ብተመራመርቲ ስነ ፍልጠት ተፈጢሮም።

እቲ ኒውክሌራዊ ሓይሊ ንምርካብ ብዘየማትእ፣ ብዙሕ መጠን ሙቐት ምထိትቲ ንኽኸውን ይሓትት፣ ኣብ ዝኾነ ይኹን ሰዓት ሓደጋ ከምፅእ ይኽእል።

እቲ ኒውክሌራዊ ሓይሊ ንምርካብ፣ ኣዝዩ ብዙሕ መጠን ሬድዮኣክቲቭ ማዕድናት ይሓትት፣ ካብዚኣቶም ሰላሳ ሚእታዊት ጥራይ እዩ ዝረባረብ፣ እዚ ንዝተሓተ መሬት ቶሎ ንኽውዳእ ይገብሮ።

እቶም ኣቶማዊ ጉሓፋት ኣብ ትሕቲ መሬት ዝተርፉ ኣዝዮም ሓደገኛታት ይኾኑ። ሓደገኛ ዝኾነ ቦታ ንኣቶማዊ ጉሓፋት የለን።

እቲ ጋዝ ናይ ሓደ መደረት ቆሻሕ ኣቶሚክ እንተወፀ፣ ክሳብ ዝተወሰነ ክፋል እንተኾነ’ውን፣ ብሚልዮናት ዝቑፀሩ ሰባት ይሞቱ።

እቲ ብልሽውና ናይ መግብን ማይን ምቅይያር ጀነቲካዊ ከምኡ’ውን ኣራዊታዊ ሰባት የምፅእ: ዝተጎድኡን ኣራዊታዊትን ዝውለዱ ፍጥረታት።

ቅድሚ ዓመተ 1999፣ ሓደ ከቢድ ሓደጋ ኒውክሌር ክህሉ እዩ፣ እዚ ሓቀኛ ዘስደምም ነገር ክኸውን እዩ።

እቲ ሰብኣውነት ከመይ ገርካ ከም ትነብር ከምዘይትፈልጥ ብርግፅ፣ ኣዝዩ ተበላሽዩ ኣሎ ከምኡ’ውን ብግልፂ ናብ ገደል ተወርውሩ እዩ።

እቲ ዝኸፍአ ናይዚ ኹሉ ጉዳይ፣ እቶም ምክንያታት ናይ ከምዚ ዝበለ ሓሳረ መከራ፣ ማለት: ጥሜት፣ ኵናት፣ ምጥፋእ ናይቲ ኣብኡ እንነብር ፕላኔታ መሬት፣ ወዘተ፣ ኣብ ዉሽጢ ባዕልና እዩ ዘሎ፣ ኣብ ዉሽጢ ስነ ኣእምሮና ፀዒናዮ ኣሎና።